Əmək bazarında qeyri-sabitlik, texnoloji inkişaf, ixtisarlar və müəssisələrin fəaliyyətini dayandırması işsizliyin qaçılmaz nəticələrindən biridir. Bu halda iş qabiliyyətli vətəndaşlar bir anda gəlir mənbəyindən məhrum olur, sosial rifahı və psixoloji sabitliyi təhlükə altına düşür. Dövlətin bu cür hallara qarşı həyata keçirdiyi sosial müdafiə tədbirlərindən biri də işsizlikdən sığorta mexanizmidir. İşsizlikdən sığorta, yalnız bir maliyyə yardım forması deyil, həm də rifah cəmiyyətinin təməl daşlarından biridir. Bu sistemin əsas məqsədi, əmək qabiliyyətli şəxsin işsiz qalması halında ona sığortalı şəxs olaraq müvəqqəti gəlir təmin etmək, eyni zamanda onu peşə yönümlü təlimlərə, məşğulluq imkanlarına cəlb edərək əmək bazarına geri qaytarmaqdır.
İşsizlikdən sığorta nədir?
İşsizlikdən sığorta – sığortalı işçinin əmək müqaviləsinə əsasən çalışdığı müəssisə tərəfindən ixtisar, fəaliyyətin dayandırılması və ya digər obyektiv səbəblərlə işdən azad olunması halında ona maddi dəstək verilməsini təmin edən məcburi sosial sığorta növüdür. Bu sistem Azərbaycanda 2018-ci ildən rəsmi şəkildə tətbiq olunur.
Qısa desək, bu sığorta sistemi işçi ilə işəgötürən arasında dövlətin vasitəçiliyi ilə qurulan təhlükəsizlik buferidir. Sığorta yalnız işçini deyil, həm də işəgötürəni və əmək bazarını balansda saxlayan tənzimləyici vasitədir.
Hüquqi tənzimləmə və əsas aktlar
İşsizlikdən sığorta məsələləri aşağıdakı hüquqi sənədlərlə tənzimlənir:
- “İşsizlikdən sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (qəbul tarixi: 30 iyun 2017)
- “Məşğulluq haqqında” Qanun
- Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi
- Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarları və Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin təlimatları
Bu qanunvericilik çərçivəsi sığortanın şərtlərini, iştirakçıları, vəsaitin yığılma və bölüşdürülmə mexanizmini, ödəniş məbləğlərini və digər prosedurları müəyyən edir.
İşsizlikdən sığorta sisteminin məqsədləri
İşsizlikdən sığorta yalnız işçiyə maddi yardım etmək üçün yaradılmayıb. Onun əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
- İşsiz qalan sığortalı şəxsin gəlir itkisinin qismən kompensasiyası
- Əmək bazarının dayanıqlığının təmin olunması
- İşçilərin gələcək üçün sosial təminatlı şəkildə fəaliyyət göstərməsi
- Özünüməşğulluğun və peşə hazırlığının təşviqi
- Sığortalı əmək münasibətlərinin genişləndirilməsi
Bu sistem həm də qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının alınması üçün stimullaşdırıcı mexanizmdir. Çünki sığorta haqları yalnız rəsmi işçi kimi çalışan şəxslərə aiddir.
Kimlər işsizlikdən sığortaya cəlb olunur?
İşsizlikdən sığorta sistemində iştirak məcburidir. Aşağıdakılar bu sistemə cəlb olunur:
- Əmək müqaviləsi əsasında çalışan bütün işçilər
- Dövlət və özəl sektorda işləyənlər
- Müddətli və müvəqqəti əmək müqavilələri ilə işləyənlər
- Əmək münasibətlərində olan fiziki şəxslər
İşsiz qaldıqda bu şəxslər müvafiq şərtləri ödədikləri təqdirdə sığorta ödənişi almaq hüququna malikdirlər.
Sığorta haqqı necə yığılır?
İşsizlikdən sığorta sistemində vəsait Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna iki tərəfli şəkildə daxil olur:
| Tərəf | Ödəniş faizi |
|---|---|
| İşçi | əməkhaqqının 0,5%-i |
| İşəgötürən | əməkhaqqının 0,5%-i |
Məsələn, əgər işçinin əməkhaqqı 800 AZN-dirsə, aylıq 4 AZN işçi, 4 AZN isə işəgötürən tərəfindən ödənilir – cəmi 8 AZN.
Bu vəsait yalnız işsizlikdən sığorta məqsədlərinə yönəldilir: müavinətlər, təlimlər, məşğulluq təşəbbüsləri və s.
İşsizlikdən sığorta ödənişi almaq üçün şərtlər
Aşağıdakı şərtləri ödəyən şəxslər işsizlikdən sığorta ödənişi ala bilər:
- Son 24 ay ərzində azı 12 ay sığortalı əmək fəaliyyəti olmalıdır
- İşdən çıxarılma səbəbi obyektiv olmalıdır (ixtisar, bağlanma və s.)
- İşsiz statusu almalı və məşğulluq orqanına müraciət etməlidir
- Təklif olunan iş və ya peşə hazırlığı proqramlarını qəbul etməlidir
Şəxsin öz istəyi ilə işdən çıxması və ya intizam pozuntusuna görə azad olunması halında bu ödəniş verilmir.
Sığorta ödənişinin məbləği necə hesablanır?
Məbləğ sığortalının sonuncu iş yerindəki orta aylıq əməkhaqqı və sığorta stajına əsasən hesablanır:
| Staj (ay) | Faiz | Nümunə (600 AZN əməkhaqqı ilə) |
|---|---|---|
| 12–36 ay | 50% | 300 AZN |
| 37–60 ay | 55% | 330 AZN |
| 61 ay və yuxarı | 60% | 360 AZN |
Ödənişlər rəsmi bank hesabına köçürülür və vergidən azaddır.
Sığorta ödənişi nə qədər müddət verilir?
Müddət sığorta stajına əsasən aşağıdakı kimidir:
| Sığorta stajı | Müddət |
|---|---|
| 12–24 ay | 3 ay |
| 25–60 ay | 4 ay |
| 61–120 ay | 5 ay |
| 121 aydan çox | 6 ay |
Bu müddət ərzində şəxs yeni iş axtarmalı, məşğulluq tədbirlərində iştirak etməlidir.
Müraciət qaydası
İşsizlikdən sığorta ödənişi almaq üçün aşağıdakı mərhələlərdən keçmək lazımdır:
- Məşğulluq mərkəzinə və ya e-sosial.az platformasına müraciət
- Şəxsiyyət vəsiqəsi, əmək müqaviləsi və əmək stajını sübut edən sənədlərin təqdim olunması
- İşsiz statusunun verilməsi
- Ərizə formasının doldurulması və sığorta ödənişinin hesablanması
Əgər məlumatlar düzgün təqdim olunubsa, ödəniş 10–15 gün ərzində başlayır.
Sığorta ödənişinin dayandırılması halları
Aşağıdakı hallarda ödənişlər dayandırılır:
- İş tapıldıqda
- Təklif olunan işdən imtina edildikdə
- Peşə təlimlərində iştirakdan yayınma
- Yalan məlumat və ya saxta sənəd təqdim edildikdə
- Xaricə daimi köçdükdə
Bu zaman şəxs həm işsiz statusunu, həm də müavinət hüququnu itirir.
Sığorta fondunun istifadəsi və nəzarət
İşsizlikdən sığorta fondu aşağıdakı məqsədlərə xərclənir:
- İşsizlikdən sığorta ödənişləri
- Peşə hazırlığı kursları
- Özünüməşğulluq dəstəyi
- İxtisas yönümlü təlimlər
- İş yarmarkaları və məşğulluq təşviqləri
Fondun fəaliyyəti Dövlət Məşğulluq Agentliyi və ƏƏSMN tərəfindən tənzimlənir və şəffaflıq prinsiplərinə uyğun aparılır.
İşsizlikdən sığortanın iqtisadi və sosial faydaları
Bu sistemin cəmiyyət üçün bir çox üstünlükləri var:
- İşçiyə gəlir dəstəyi və psixoloji təhlükəsizlik
- Rəsmi əmək bazarının təşviqi
- Sosial gərginliyin azalması
- Dövlətin sosial müdafiə sisteminin gücləndirilməsi
- İşəgötürənlərin məsuliyyətinin artırılması
Eyni zamanda vətəndaşların dövlətə inamı artır və sosial sabitlik güclənir.
İşsizlikdən sığorta sistemi Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişaf kursunda mühüm rola malikdir. Bu sistem həm vətəndaşların hüquqlarını qoruyur, həm də əmək bazarının çevikliyini artırır. Qanuni şəkildə çalışan hər bir şəxs üçün gələcəkdə mümkün olan işsizlik risklərinə qarşı təhlükəsizlik zəmanəti yaradır. Eyni zamanda bu sistem vətəndaş-dövlət münasibətlərində sosial tərəfdaşlığı möhkəmləndirir və rifah cəmiyyətinə doğru addım atmağa imkan verir.
Ən Çox Verilən Suallar
İşsizlikdən sığorta, sığortalı işçinin obyektiv səbəblərdən (məsələn, ixtisar, müəssisənin bağlanması) işsiz qalması halında ona müvəqqəti maliyyə dəstəyi verən sosial sığorta mexanizmidir.
İşsizlikdən sığorta haqqı həm işçi, həm də işəgötürən tərəfindən ödənilir. Hər ikisi əməkhaqqının 0,5%-i miqdarında aylıq sığorta haqqı ödəyir.
Əmək müqaviləsi ilə çalışan bütün şəxslər, yəni dövlət və özəl sektorda rəsmi işləyən işçilər işsizlikdən sığorta sisteminə daxildir.
Sığorta ödənişi işçinin sonuncu iş yerindəki orta aylıq əməkhaqqının 50–60%-i səviyyəsində hesablanır və sığorta stajına görə faiz dəyişir.
Bu ödəniş 3 aydan 6 aya qədər davam edir. Müddət şəxsin sığorta stajından asılı olaraq müəyyən olunur.
Öz istəyi ilə işdən çıxanlar, intizam pozuntusuna görə işdən çıxarılanlar və işsiz statusu almamış şəxslər işsizlikdən sığorta ödənişi ala bilməzlər.
Məşğulluq mərkəzinə və ya e-sosial.az portalına müraciət edən şəxs sənədləri təqdim etdikdən sonra yoxlamalardan keçərək işsiz statusu alır.
Şəxs iş tapdıqda, təklif olunan işdən imtina etdikdə, təlimlərə qatılmadıqda və ya yanlış məlumat verdikdə ödəniş dayandırılır.
İşsizlikdən sığorta sığorta fondundan ödənilir və əməkhaqqı əsaslıdır, işsizlik müavinəti isə dövlət büdcəsindən verilir və daha sabit məbləğlidir.
İşsizlikdən sığorta üçün müraciət e-sosial.az platforması və ya ‘Məşğulluq’ mobil tətbiqi vasitəsilə, ASAN Login istifadə edilərək həyata keçirilə bilər.
