İştahsızlıq: Əlamət, Diaqnoz

İnsan orqanizmi möhtəşəm dərəcədə mürəkkəb və həssas sistemdir. Bu sistemin ən vacib göstəricilərindən biri iştahdır. İştah, orqanizmin enerji və qida maddələrinə olan ehtiyacını siqnalla bildirən təbii instinktdir. Normal şəraitdə sağlam insan ac olduqda aclıq hissi keçirir, yemək istəyir və bu zaman qida qəbul etmək zövqverici olur. Lakin bəzən bu proses pozulur və insan yemək istəmir, yəni iştahsızlıq baş verir. İştahsızlıq sadəcə bir simptom deyil, bəzən bədənin daha dərin bir problemini xəbər verir. Bu hallar uzun müddət davam etdikdə arıqlama, zəiflik, vitamin çatışmazlığı və hətta immun sistemin zəifləməsi kimi nəticələrə səbəb ola bilər. Bəzi insanlar iştahsızlığı keçici hal kimi görsə də, bu vəziyyətin arxasında fiziki, psixoloji, hormonal və ya funksional pozğunluqlar ola bilər.

İştahsızlıq nədir?

İştahsızlıq – qida qəbul etmək istəyinin azalması və ya tamamilə olmaması halıdır. Tibbi terminologiyada bu vəziyyət anoreksiya adlanır (yemək pozuntusu olan psixoloji anoreksiya ilə qarışdırılmamalıdır).

İştahsızlıq bəzən qısa müddətli ola bilər – məsələn, soyuqdəymə və ya stress zamanı. Lakin əgər bu hal 2 həftədən çox davam edirsə, bu artıq xroniki iştahsızlıq hesab olunur və səbəbin araşdırılması vacibdir.

İştahsızlığın əsas səbəbləri

İştahsızlığa səbəb olan amillər çoxşaxəlidir. Onlar bəzən təkcə bədənsəl yox, həm də psixoloji və emosional ola bilər. Aşağıda bu səbəbləri sistemli şəkildə təqdim edirik:

Ürəkbulanma və həzm pozğunluqları

Ən çox yayılmış səbəblərdən biri mədə-bağırsaq sisteminin funksional pozulmalarıdır:

• Qastrit
• Mədə turşuluğunun azalması və ya artması
• Reflüks
• Qəbizlik
• İshal
• İrritabl bağırsaq sindromu

Bu pozuntular insanın yeməkdən zövq almasına mane olur. Hər yeməkdən sonra ağrı, köp, ürəkbulanma kimi hallar iştahı avtomatik azaldır.

İnfeksiyalar və iltihabi xəstəliklər

İştahsızlıq bədənin infeksiyalara verdiyi reaksiya ola bilər. Əsasən:

• Viruslar (qrip, COVID-19, Hepatitlər)
• Bakterial infeksiyalar (angina, bronxit, bağırsaq infeksiyaları)
• Xroniki infeksiyalar (tuberkuloz, malyariya)
• Sidik yolları infeksiyaları

Bu hallarda iştah azalması bədən temperaturunun yüksəlməsi, yorğunluq və bədən ağrıları ilə müşayiət olunur.

Psixoloji və emosional səbəblər

Stress, narahatlıq, depressiya, sosial təzyiqlər və emosional travmalar insanın iştahına birbaşa təsir göstərir:

• Depressiyada olan şəxs ya çox yeyə bilər, ya da ümumiyyətlə yeməyə maraq göstərməz
• Həyəcan və qorxu iştahı müvəqqəti azaldır
• Yuxu pozğunluqları ilə yanaşı iştahsızlıq da paralel inkişaf edir
• Anoreksiya nervoza kimi psixoloji pozğunluqlar ciddi qida qəbul etməmə ilə nəticələnir

Hormonal dəyişikliklər

Bədənimizdəki hormonlar iştaha birbaşa təsir edən bioloji amillərdir. Aşağıdakı hormonlar və endokrin problemlər iştahsızlıqla müşahidə oluna bilər:

• Tiroid hormonlarının azalması (hipotireoz)
• Qan şəkərinin yüksəkliyi (şəkərli diabet)
• Qadınlarda estrogen-progesteron disbalansı (xüsusilə menstruasiya öncəsi və menopauza dövründə)
• Böyrəküstü vəzi hormonlarının azalması (Addison xəstəliyi)

Bu hallarda iştahsızlıqla yanaşı, halsızlıq, arıqlama, susuzluq və təzyiqin düşməsi də müşahidə edilir.

Dərman vasitələrinin yan təsiri

Bəzi dərman preparatları iştahı azaldan təsirə malikdir:

• Antibiotiklər
• Antidepressantlar
• Kimyaterapiya dərmanları
• Analgetiklər
• İltihabəleyhinə dərmanlar

Xüsusilə uzunmüddətli dərman qəbulu zamanı mədə divarının qıcıqlanması, dad hissinin dəyişməsi və ürəkbulanma müşahidə oluna bilər.

Xroniki xəstəliklər

Bəzi ciddi xroniki xəstəliklərdə iştahsızlıq əsas simptomlardan biridir:

• Xərçəng
• Qan azlığı (anemiya)
• Böyrək çatışmazlığı
• Qaraciyər xəstəlikləri
• Ürək çatışmazlığı
• AİDS və immun sistem pozğunluqları

Bu xəstəliklər iştahın azalması ilə yanaşı ciddi arıqlama, zəiflik və maddələr mübadiləsi pozuntusu ilə müşayiət olunur.

Qidalanma rejiminin pozulması

Qeyri-regulyar yemək saatları, zərərli və sürətli qida vərdişləri də iştahsızlıq yarada bilər:

• Gündəlik yemək vaxtının olmaması
• Fast food və qazlı içkilərin tez-tez qəbulu
• Gecə çoxlu qida qəbul etmək
• Davamlı qəlyanaltı etməklə mədənin tam boşalma intervalının olmaması

Bu hallar iştah siqnallarının zəifləməsinə gətirib çıxarır.

Uşaq və yeniyetmələrdə iştahsızlıq

Uşaqlarda iştahsızlıq valideynləri ən çox narahat edən problemlərdən biridir. Uşaqlarda səbəblər arasında:

• Diş çıxarma
• Allergiyalar
• Psixoloji inad və ya travmalar
• İmmunitet zəifliyi
• Rasionun monotonluğu və ya maraqsızlığı

Uşaqların iştahı bəzən böyümə mərhələləri ilə əlaqəli olaraq dəyişir və bu təbii hal ola bilər. Lakin uzun sürərsə mütləq həkimə müraciət olunmalıdır.

Nə zaman həkimə müraciət etmək lazımdır?

İştahsızlıq aşağıdakı hallarda ciddi siqnal ola bilər və həkimə müraciət zəruridir:

• İştahsızlıq 2 həftədən artıq davam edirsə
• Sürətli çəki itkisi baş verirsə
• Güclü halsızlıq, başgicəllənmə və yorğunluq varsa
• Qida qəbulundan sonra ağrılar yaranırsa
• Uşaq və yaşlı şəxslərdə davamlı iştahsızlıq müşahidə olunursa

Erkən diaqnoz və səbəbin düzgün müəyyən olunması qısa zamanda iştahanın bərpasına və sağlamlığın normallaşmasına səbəb olur.

İştahı artırmaq üçün təbii və tibbi üsullar

İştahsızlıqla mübarizə üçün bəzi təsirli yollar mövcuddur:

• Qida rasionunun zənginləşdirilməsi (zülal, meyvə-tərəvəz, vitaminlər)
• Düzenli yemək vaxtı (gündə 3 əsas və 2 ara yemək)
• Fiziki aktivlik – iştahı stimullaşdırır
• Həzm sistemini yaxşılaşdıran dərmanlar (mədə fermentləri, probiotiklər)
• Bitki çayları – zəncəfil, nanə, darçın, razyana çayı iştahanı artırır
• Stressin idarə olunması – yoga, meditasiya, psixoterapiya
• Vitamin-mineral dəstək – B kompleks, D vitamini, sink, maqnezium

İştahsızlıq bəzən sadə və keçici bir hal kimi görünsə də, onun səbəbləri çoxşaxəlidir və bəzən həyati əhəmiyyətli pozuntulara işarə edə bilər. Qidalanma istəyi və iştah bədənimizlə ruhumuzun balansda olduğunu göstərən ən həssas göstəricilərdən biridir. Buna görə də iştahsızlıq halı davam edirsə və həyat keyfiyyətinizi aşağı salırsa, bu vəziyyət mütləq araşdırılmalı və lazım gələrsə mütəxəssis yardımı alınmalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar