İstehza : Lüğəvi Mənası, Qrammatik, Leksik Xüsusiyyətlər

Dil, insan həyatının ayrılmaz parçası olmaqla yanaşı, insanların fikirlərini, duyğularını, mədəniyyətini və sosial münasibətlərini ifadə etmə vasitəsidir. Azərbaycan dili zəngin söz ehtiyatı və müxtəlif üslubi vasitələrlə özünəməxsusluğunu qoruyur. Bu zənginlikdən biri də “istehza” sözüdür. İstehza – insan münasibətlərində, danışıqda və yazı dilində tez-tez istifadə olunan, mənası, funksiyası və rolu baxımından olduqca maraqlı bir anlayışdır. Bu söz və onun mənası, dilimizdəki yeri, tarixi, funksiyası və istifadəsi üzərində dərin və geniş araşdırmalar aparmaq mümkündür.

İstehza sözü çox vaxt mənfi, tənqidi və ironik məzmunla bağlı olsa da, onun dil və ədəbiyyatımızda müxtəlif formalarda, bədii əsərlərdə, sosial dialoqlarda istifadə edilməsinin özü ayrıca bir elmi və ədəbi tədqiqata layiqdir.

İstehzanın lüğəvi mənası

“İstehza” sözünün Azərbaycan dilindəki lüğəvi mənası “gülüşlə, kinayə ilə, tənqid məqsədilə ələ salmaq, ironiya etmək” kimi tərcümə olunur. Söz ərəbcə “سخرية” kökündən yaranıb və təhqir, gülməli şəkildə bir şeyin, hadisənin, şəxsin qınanması, tənqid edilməsi mənasında işlənir.

İstehza, əsasən sosial münasibətlərdə, dil və danışıqda istifadə olunaraq, qarşı tərəfi ya tənqid, ya da satira vasitəsilə təsir altına almağa çalışır. Bu sözün sinonimləri kimi “ironiya”, “tənqid”, “gülüş”, “kinayə”, “alaşmaq”, “gülmək”, “gülüşlə tənqid” kimi ifadələr göstərilə bilər.

Qrammatik və leksik xüsusiyyətləri

“İstehza” isim olaraq işlədilir və müxtəlif cümlə strukturlarında istifadə edilə bilir. Bu sözün sinonimlərindən fərqli olaraq, onun məzmunu daha çox kinayə və tənqid xarakterli olur, birbaşa təhqir və ya kobudluqdan fərqlənir.

İstehza ümumiyyətlə müsbət mənada qəbul edilməsə də, bəzi hallarda cəmiyyətin neqativ hadisələrə reaksiyası kimi yaradıla və sosial ədalətin təminatına xidmət edə bilər. Bununla belə, bu söz danışıq dilində və yazı ədəbiyyatında fərqli mənalarda, bəzən yumoristik, bəzən isə sərt tənqidi ifadə kimi istifadə olunur.

İstehzanın üslubi rolu və funksiyaları

İstehza danışıq və yazı dilində ən güclü üslubi vasitələrdən biridir. O, ədəbiyyatda satira və ironiyanın əsas elementidir və sosial, siyasi, mənəvi məsələlərin tənqidində geniş istifadə olunur. Üslubi baxımdan istehza aşağıdakı funksiyalara malikdir:

• Tənqidi funksiya: Cəmiyyətin və fərdlərin mənfi davranışlarını, pis vərdişlərini, haqsızlıqları üzə çıxarır.
• Sosial tənzimləmə: İstehza vasitəsilə pis davranışlar ifşa olunur, onların qarşısı alınmağa çalışılır.
• Əyləndirici funksiya: Yumor və kinayə elementi kimi sosial və mənəvi məsələlərə yüngül ton verir.
• Duyğu oyandırma: Oxucu və ya dinləyicidə müəyyən emosiyalar, hətta bəzən fikir və mühakimə formalaşdırır.

İstehzanın psixoloji aspektləri

İstehza həm də insanın sosial münasibətlərində önəmli psixoloji alətdir. İnsanlar arasında istehzalı nitq müəyyən sərhədlər daxilində münasibətlərin tənzimlənməsində rol oynayır. Lakin istehza sərhəddən çıxarsa, münasibətləri pozar, qarşılıqlı hörməti azaldar, ziddiyyət və konfliktlər yarada bilər.

Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, istehza davranışda olan tənqidi münasibəti yumşaltmaq, mənfi halları daha yüngül və əyləncəli şəkildə göstərmək məqsədi daşıyır. Bu isə insanlara tənqidi qəbul etməkdə və problemlərə daha açıq baxmaqda kömək edir.

İstehzanın Azərbaycan ədəbiyyatında yeri

Azərbaycan ədəbiyyatında istehza xüsusi yer tutur. Klassik və müasir ədəbiyyatımızda, o cümlədən Nizami Gəncəvi, Füzuli, M.F.Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə kimi yazıçıların əsərlərində istehza vasitəsilə mənəvi və sosial tənqid özünü göstərir. Xüsusilə satirik janrda istehza ictimai mövzulara diqqət çəkmək, neqativ halları ifşa etmək üçün istifadə olunur.

Müasir ədəbiyyatda da istehza müxtəlif bədii vasitələrdən biridir və oxucuya fikir yürütmək, düşünmək üçün zəmin yaradır. İstehza ilə ifadə edilən tənqid bəzən yumor, bəzən isə sərt kəskinlik daşıyır.

İstehzanın günlük nitqdə istifadəsi

Gündəlik həyatda insanlar bir-birilərinə istehza ilə yanaşa bilərlər. Bu, bəzən zarafat, bəzən isə ciddi tənqid məqsədi daşıya bilər. İstehza vasitəsilə insanlar müəyyən davranışları tənqid edir, hətta bəzən bir-birini ayıltmağa çalışırlar.

Lakin gündəlik istehza diqqətli və ehtiyatlı olmalıdır, çünki yanlış qəbul edilərsə, münasibətlərin pozulmasına və konfliktlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Buna görə də, istehzanın üslubi və sosial konteksti önəmlidir.

İstehza və ironiyanın fərqləri

İstehza və ironiya bəzən bir-birinin sinonimi kimi qəbul olunsa da, onların arasında fərqlər mövcuddur. İroniya daha çox ziddiyyət və gözlənilməz vəziyyətlərin vurğulanmasıdır, istehza isə açıq şəkildə tənqid və gülüşlə üzə çıxarmadır.

İroniya daha yumşaq, bəzən də dolayısı ilə ifadə olunan ifadə formasıdır, istehza isə daha kəskin, açıq və bəzən sərt olur. İroniya bəzən zarafat kimi qəbul edilə bilər, istehza isə daha çox tənqid xarakteri daşıyır.

İstehzanın mənfi cəhətləri və qarşısının alınması yolları

İstehzanın sosial münasibətlərdə mənfi təsirləri də vardır. Onun sərtliyi insanları incidə, sosial əlaqələri poza bilər. Buna görə insanlar arasında münasibətlərdə istehzanın miqdarına və kontekstinə diqqət yetirmək vacibdir.

Ədəbi və etik normalar çərçivəsində istehza daha məqsədəuyğundur. Təhsil və mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, insanlarda qarşılıqlı hörmət və anlayışın artırılması istehzanın neqativ təsirlərinin qarşısını almağa kömək edir.

İstehza və satiranın əlaqəsi

Satira – cəmiyyətdəki mənfi halları yumor və istehza vasitəsilə tənqid edən ədəbi janrdır. Satira istehzanın geniş forması sayılır və daha çox sosial problemləri gündəmə gətirir. Azərbaycan ədəbiyyatında satira janrı klassik dövrdən müasir dövrə qədər geniş inkişaf etmişdir.

İstehza və satira birlikdə mənəvi, əxlaqi və ictimai təkmilləşməni təşviq edir, insanların sosial məsuliyyətini artırır.

İstehzanın fəlsəfi və sosial mənaları

İstehza insanın ətraf aləmə, həm də özünə qarşı münasibətinin əksidir. O, həm bir cəmiyyətin, həm də fərdin mənəvi durumunu əks etdirir. Sosial ədalət və etik dəyərlərin qorunması üçün istehza vasitəsi ilə neqativliklər ifşa edilir, korrupsiya, yalan, saxtakarlıq kimi hallara qarşı mübarizə aparılır.

Fəlsəfi baxımdan istehza insanın dünyanı və özünü dərk etməsinin, əxlaqi mülahizələrin formalaşmasının bir hissəsidir. Bu, həm də iradə və düşüncənin gücləndirilməsi üçün vasitədir.

İstehza sözü Azərbaycan dilində tənqid və kinayə vasitəsi kimi geniş istifadə olunur. Bu sözün mənası və rolu yalnız dilin leksik vahidi olmaqla məhdudlaşmır, o, həm də üslubi, sosial və fəlsəfi dərinliyə malikdir. İstehza insanların sosial davranışlarını tənzimləyir, mənfi hallara qarşı xəbərdarlıq edir və bəzən həyatın sərt tərəflərini yumşaltmaqda vasitəçilik edir. Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətində istehzanın yeri əvəzsizdir. Gündəlik nitqdə düzgün və münasib şəkildə istifadə olunan istehza həm insanları düşündürür, həm də sosial ədalətə xidmət edir.

Ən Çox Verilən Suallar