İşvara Anlayışı: Hinduizmdə Yeri, Fəlsəfi Məqamı

İşvara (Sanskrit: ईश्वर, IAST: Īśvara) hindu fəlsəfi ənənəsində və dinlər tarixində yeganə, əbədi və dəyişməz “Yüce Tanrı”, həmçinin “Mutlaq Şəxsiyyət” və ya “Kosmik Hakimiyyət” kimi tanınır. Sanskrit dilində “İşvara” sözü həm “Hakim”, “Sahib”, “Hökmdar”, “Rəhbər”, həm də “Əbədi Mənlik” mənasını verir. Bu termin bəzən Allah, bəzən isə kainatın şəxsi idarəçisi kimi müxtəlif məzhəblər və fəlsəfi məktəblər tərəfindən fərqli cür izah olunur. İşvara anlayışı hindu fəlsəfəsində ontoloji və metafizik əsas rol oynayır; o, həm kainatın yaradıcı və qoruyucu qüvvəsi, həm də ruhani axtarışların ən yüksək zirvəsi sayılır.

Hinduizmdə İşvaranın Yeri və Fəlsəfi Məqamı

Hinduizmin müxtəlif ənənələrində İşvara konsepsiyası mühüm yer tutur. Vaişnavizm məktəbində İşvara əsasən Vişnu və ya onun müxtəlif təcəssümləri ilə eyniləşdirilir. Şaivizmdə isə bu status Şiva ilə bağlıdır və o, kainatın ali mənbəyi, yaradıcı və dağıdıcı qüvvə kimi təsvir olunur. Bhakti (şəxsi ibadət) ənənələrində isə müxtəlif tanrılar və tanrıçalar – Ganeşa, Lakşmi, Parvati və s. – İşvaranın fərqli təzahürləri kimi qəbul edilir. Yoga fəlsəfəsində isə İşvara daha fərdi, bəzən isə “ruhsal ilhamverici” və ya “daxili rəhbər” rolunda çıxış edir. Beləliklə, İşvara həm şəxsi Tanrı, həm də metafizik “Yeganə” kimi qəbul oluna bilər.

Şankara və Vedanta Fəlsəfəsində İşvara

Vedanta fəlsəfəsində, xüsusilə Advaita Vedanta ənənəsində, İşvara terminindən geniş istifadə olunur. Advaita Vedanta-nın banisi Adi Şankara üçün Brahman – adsız, formasız, şəxsiyyətsiz “Mutlaq Varlıq”dır, lakin “İşvara” Brahmanın kainatda şəxsi, idarəedici təzahürüdür. Yəni, Brahman sonsuz və mücərrəd olarkən, İşvara bu aləmdə şəxsiyyət qazanmış, idrak və qüdrət sahibi Yaradıcıdır. Dünyanın yaranması və idarə olunması kontekstində İşvara məfhumundan geniş istifadə olunur. Lakin son nəticədə Şankara üçün İşvara və fərdi ruh (Atman) – hamısı eyni Brahmanın müxtəlif təzahürləridir və dualizmdən uzaq, vəhdətə yönəlik bir baxış hakimdir.

Bhakti Məzhəblərində İşvaranın İctimai və İbadət Rolunda Yeri

Xüsusilə Bhakti hərəkatında İşvara “sevimli Rəbb”, “ata”, “ana”, “dost” kimi fərdi münasibətlərin mərkəzinə çəkilir. İnsanlar konkret bir tanrıya – Vişnuya, Şivaya və ya Krişnaya, bəzən isə Qaneşaya, Lakşmiyə, Parvatiyə sevgi və səmimi inamla ibadət edirlər və bu fərdi tanrı “İşvara”nın konkret forması hesab edilir. Arya Samaj və Brahmo Samaj kimi müasir islahatçı hərəkatlarda isə İşvara monoteist, şəxsiyyətsiz “Yeganə Tanrı” formasında təqdim edilir və bütpərəst ibadət aradan qaldırılır.

İşvara və Kosmik İdarəetmə

Hindu kozmogoniyasında İşvara kainatın yaradılması, qorunması və son nəticədə ləğv olunmasına cavabdeh olan qüvvə kimi təsvir edilir. O, həm qanun yaradıcısı, həm də kainatın ahəng və balansının təminatçısıdır. İstər Vişnu, istər Şiva, istərsə də digər tanrıçalar – hər biri müxtəlif səviyyədə İşvara-nın fərqli cizgilərini və funksiyalarını təcəssüm etdirir. İşvara, eyni zamanda, insan şüurunun və ruhunun ən ali məqsədinin, yəni “Mokşa”ya – ruhun azadlığı və vəhdətə çatmasının əsas vasitəçisi kimi çıxış edir.

Yoga və İşvara Pranidhana

Hinduizmdə “Yoga” fəlsəfəsində İşvara xüsusi rol oynayır. Patanjali-nin Yoga Sutralarında İşvara xüsusi “ruhani ilham”, “müəllim”, “iç dünyada rəhbər”, “bütün maneələri dəf edən ali varlıq” kimi qeyd olunur. “İşvara pranidhana” – yəni İşvaraya təslim olmaq – klassik yoga praktikalarında mənəvi inkişafın əsas pillələrindən biridir və insanın eqosunu, ehtiraslarını, şübhələrini fəda edib ali varlığa bağlanmasını nəzərdə tutur.

İşvara və Onun Müasir Yorumları

Müasir dövrdə Hinduizmdə İşvara konsepsiyası həm dindarlar, həm də fəlsəfi təhlilçilər tərəfindən müxtəlif cür şərh olunur. Bəziləri onu bütün tanrıların və tanrıçaların yeganə qaynağı, bəziləri isə fərdi ruhun ali məqsədi kimi qəbul edir. Geniş hindu dünyasında İşvara – həm şəxsi ibadət, həm ictimai rituallar, həm də fəlsəfi meditasiyalar üçün bir ilham mənbəyidir. Qərbdə hinduizmlə maraqlanan tədqiqatçılar İşvaranı “Personal God” (şəxsi tanrı) kimi izah etsələr də, klassik hindu düşüncəsində bu anlayış həm şəxsi, həm də impersonal “Mutlaq varlıq” səviyyəsində qəbul olunur.

İstifadə Edilən Mənbələrdə və Hindu Mətnlərində İşvara

İşvara termini Vedalar, Upanişadlar, Purana və digər klassik hindu mətnlərində müxtəlif formalarda istifadə edilir. Hər bir əsas mətn və fəlsəfi məktəb bu məfhuma öz interpretasiyasını verir. Vedalarda və Upanişadlarda daha çox “Rəb”, “hakim” mənası vurğulanır. Purana və eposlarda isə İşvara artıq Vişnu, Şiva və digər tanrıların obrazında təsvir olunur.

İşvaranın Hindu Fəlsəfi Məktəblərində Müxtəlif Təsviri

Hinduizmdə İşvara anlayışı vahid bir şəkildə qəbul edilmir; əksinə, müxtəlif fəlsəfi məktəblər və dini cərəyanlar İşvaranı fərqli tərif və rollarda izah edirlər. Advaita Vedanta fəlsəfəsində İşvara kainatın idarəedicisi kimi Brahmanın şəxsiyyət qazanmış təzahürü hesab olunur. Burada İşvara bir növ “nisbi həqiqət” kimi – Brahmanın yaradıcı və qoruyucu rolda təcəssümüdür. Dvaita (dualist) və Vişiṣṭādvaita kimi digər Vedanta məktəblərində isə İşvara həm mənbə, həm də müstəqil, fərdi Tanrı olaraq qəbul edilir və fərdi ruhdan – Atmandan aydın şəkildə ayrılır. Vaişnavizmdə Vişnu, Şaivizmdə Şiva ali İşvara sayılır. Hər bir məktəbin metafizikası, kainatın quruluşuna və ruhun xilasına baxışı İşvara anlayışını da fərqli təqdim edir. Bu çoxqatlılıq Hinduizmdə “Tanrı” konsepsiyasının nə qədər elastik və zəngin olduğunu göstərir.

İşvara və Bhakti: Fərdi İbadətin və Sevgili Tanrının Yeri

Hinduizmdə Bhakti ənənəsi, yəni sevgi və sədaqət əsasında Tanrıya yönələn şəxsi ibadət forması, İşvara anlayışının insan ruhunda dərin iz buraxmasına səbəb olub. Bhakti poetikasında İşvara yalnız ali hakim və kainatın sahibi deyil, həm də ata, ana, dost, sevgili kimi insana ən yaxın ünsiyyət tərəfidir. İnsan öz seçdiyi tanrıya (məsələn, Krişna, Rama, Vişnu, Şiva və s.) sevgi ilə müraciət edir və onu öz İşvarası kimi qəbul edir. Bu münasibət hər bir fərdin ruhi ehtiyaclarına və daxili axtarışına uyğun formalaşır, beləliklə Tanrı anlayışı şəxsi və intim məna qazanır. Bhakti cərəyanları İşvara ibadətində rituallar, musiqi, şeir və gündəlik həyatın adi anlarını ruhani yüksəlişə çevirən təcrübələrdən istifadə edir. Beləliklə, İşvara yalnız fəlsəfi anlayış deyil, həm də emosional və sosial bağın simvoluna çevrilir.

Yoga, Meditasiya və İşvaraya Ruhani Təslim Olma

Yoga fəlsəfəsində İşvara anlayışı ruhani inkişaf və daxili aydınlanma yolunda mühüm yer tutur. Patanjali-nin Yoga Sutralarında “İşvara pranidhana” xüsusi olaraq vurğulanır; bu, insanın eqosunu, arzularını və nəfsini bir kənara qoyub bütün vücudu və şüurunu ali varlığa – İşvaraya təslim etməsidir. Bu praktikada İşvara həm şəxsi ilham, həm də ruhani enerjinin mənbəyidir. Yoga təlimində daxili sakitlik, zehnin təmizlənməsi, ruhi sülhə çatmaq üçün meditasiyalarda İşvaraya konsentrasiya olunur. Müxtəlif məktəblərdə İşvara həm şəxsi Tanrı, həm də transsendent bir prinsip kimi qəbul oluna bilər. İşvaraya təslim olmaq (pranidhana) ruhun azadlığına, mənəvi yüksəlişə və karmadan qurtuluşa aparan ən təsirli yollardan sayılır. Bu yanaşma, hindu fəlsəfəsinin fərdi inkişaf və ali həqiqətə çatmaq baxımından nə qədər zəngin və praktik olduğunu sübut edir.

İşvara anlayışı hinduizm dünyasının fəlsəfi, dini və sosial təfəkküründə çoxqatlı və rəngarəng bir konsepsiyadır. O, bəzən tam fərqli fəlsəfi sistemlərdə, bəzən isə eyni məktəbin daxilində müxtəlif səviyyələrdə – həm metafizik “Mutlaq”, həm də şəxsi “Yüce Tanrı” olaraq qəbul edilir. Müasir dünyada isə İşvara, insanın ali dəyərlərə, ruhani inkişafa, harmoniya və vəhdətə can atmasının simvolu kimi aktuallığını saxlayır.

Ən Çox Verilən Suallar