İtburnu Bəhməzi: Tərkibi, Faydaları

İtburnu bəhməzi qədim zamanlardan Azərbaycan mətbəxi və xalq təbabətində özünəməxsus yer tutan unikal bir məhsuldur. İtburnu (latınca “Rosa canina”) təbiətdə geniş yayılmış yabanı güldəndir və meyvəsinin insan sağlamlığı üçün böyük faydaları var. Xüsusilə payız və qış aylarında vitamin və minerallara ehtiyac artdığı üçün, kənd yerlərində və dağətəyi bölgələrdə itburnudan hazırlanan bəhməz süfrələrdə əsas yer alır. Qədim dövrlərdə kənd əhalisi vitamin çatışmazlığını və müxtəlif xəstəlikləri məhz itburnu bəhməzi ilə müalicə etməyə çalışırdı. Bu ənənə nəsildən-nəslə ötürülərək, günümüzə qədər gəlib çıxıb.

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, xüsusilə Quba, Qusar, Şamaxı, Şəki, Zaqatala, Gədəbəy, Lerik kimi təbii və dağlıq rayonlarda itburnu toplanır və ev şəraitində xüsusi üsulla bəhməz hazırlanır. Bu proses həm zəhmət tələb edir, həm də ustalıq və təmizlik istəyir. Bəhməzin əsas üstünlüyü isə ondan ibarətdir ki, uzun müddət saxlanıla və dəyərli vitamin və mineralları qoruyub saxlaya bilir. Ənənəvi şəkildə hazırlanmış itburnu bəhməzi, soyuq aylarda immunitetin möhkəmləndirilməsi, yorğunluğun aradan qaldırılması və müxtəlif xəstəliklərin profilaktikası üçün əvəzolunmaz vasitə kimi tanınır.

İtburnu Bəhməzinin Hazırlanma Prosesi və Xüsusiyyətləri

İtburnu bəhməzi hazırlanarkən ən önəmli amil təzə, sağlam və təmiz itburnu meyvələrinin yığılmasıdır. Yığılan meyvələr təmiz suda yaxşıca yuyulur, saplaqları və toxumları ayırılır. Ardınca meyvələr suda qaynadılır, yumşaldıqdan sonra isə xüsusi ələkdən və ya marladan keçirilərək püre halına salınır. Bu mərhələdə bəhməzin tərkibindəki vitamin və faydalı maddələrin itirilməməsi üçün odun zəif odda, tələsmədən bişirilməsi vacibdir. Alınan püre bir müddət saxlanıldıqdan sonra üzərinə təmiz şəkər tozu və ya bəzi hallarda bal əlavə olunur və yenidən qatılaşana qədər bişirilir.

Ənənəvi bəhməz hazırlama üsullarında heç bir kimyəvi qatqı və qoruyucu maddə istifadə edilmir, bu isə məhsulu həm dad, həm də faydalılıq baxımından seçir. İtburnu bəhməzinin rəngi tünd narıncıdan tünd qırmızıya qədər dəyişə bilər. Qatı, şəffaf və iştahaaçan konsistensiyası ilə fərqlənir. Hazır bəhməz şüşə qabda, sərin və qaranlıq yerdə saxlanıldıqda, bütün qış boyu xarab olmur və keyfiyyətini itirmir. Bu məhsulun ən böyük üstünlüklərindən biri də odur ki, heç bir konservant istifadə olunmadan tam təbii və ekoloji təmiz şəkildə əldə edilir.

İtburnu Bəhməzinin Tərkibi və Sağlamlığa Faydaları

İtburnu bəhməzinin tərkibi insan orqanizmi üçün çox faydalıdır. Məhsulun əsas komponentləri arasında C vitamini (askorbin turşusu), A, B1, B2, E və K vitaminləri, flavonoidlər, polifenollar, pektinlər, üzvi turşular, kalium, dəmir, maqnezium, fosfor və sink kimi minerallar xüsusi yer tutur. Bir qaşıq itburnu bəhməzi gündəlik C vitamini ehtiyacının böyük hissəsini ödəyə bilər. Təsadüfi deyil ki, xalq arasında itburnu “vitamin bombası” kimi də tanınır.

Bu zəngin tərkib orqanizmin immun sistemini möhkəmləndirir, orqanizmi infeksiyalara qarşı davamlı edir, soyuqdəymə və qrip mövsümündə xəstəliklərin tez sağalmasına kömək edir. İtburnu bəhməzi qanda hemoqlobinin səviyyəsini artırır, qan damarlarını gücləndirir, ürək-damar sisteminin normal fəaliyyətini təmin edir. Antioksidant təsiri sayəsində orqanizmi toksinlərdən təmizləyir, yaşlanmanın qarşısını alır və dəriyə sağlamlıq verir. Xüsusilə uşaqlar və yaşlılar üçün itburnu bəhməzi soyuq aylarda, zəiflik və yorğunluq hallarında, vitamin çatışmazlığında tövsiyə olunur.

İtburnu Bəhməzinin Müalicəvi İstifadə Sahələri

İtburnu bəhməzi təkcə vitamin və mineral ehtiyatı deyil, həm də bir sıra xəstəliklərin profilaktikası və müalicəsində xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Qədim zamanlardan bəri itburnu bəhməzi soyuqdəymə, qrip, angina, bronxit, anemiya, qan azlığı, böyrək və qaraciyər problemləri, həzm pozğunluqları zamanı istifadə edilib. Onun tərkibində olan pektinlər və üzvi turşular həzm sisteminin işini yaxşılaşdırır, bağırsaqlarda faydalı mikrofloranı dəstəkləyir, qəbizliyi aradan qaldırır. Eyni zamanda, itburnu bəhməzi sidikqovucu təsirə malikdir, orqanizmdən duz və toksinlərin çıxarılmasına yardım edir.

Bəhməzin qan təzyiqini normallaşdırıcı, xolesterini aşağı salıcı və ürək-damar sisteminə dəstək verici təsiri də elmi tədqiqatlarla təsdiqlənib. Müasir tibbdə də həkimlər müəyyən hallarda xəstələrə təbii vitamin mənbəyi kimi məhz itburnu bəhməzini məsləhət görürlər. Əksər hallarda bəhməz gündə 1-2 çay qaşığı, səhər və axşam olmaqla, təmiz şəkildə və ya su ilə qarışdırılaraq qəbul edilir. Bu vasitə uşaqlar üçün də yararlıdır, amma uşaqlara həkim məsləhəti ilə və az miqdarda verilməsi məqsədəuyğundur.

İtburnu Bəhməzinin Qida və Məişətdə İstifadə Yolları

İtburnu bəhməzi həm təbii dərman, həm də dadlı qida əlavəsi kimi süfrələrdə özünə yer tapıb. Ənənəvi olaraq bəhməz səhər yeməyində çörəklə, blinçik və ya pankek üzərinə çəkilərək, südlə, qatıq və ya yoqurta qarışdırılaraq istifadə olunur. Bəzi hallarda tort, peçenye və digər şirniyyat məmulatlarının içlik və ya krem hissəsində də istifadə edilir. Bu məhsul çaylara əlavə edilə, kompot və digər içkilərə dad vermək üçün də yararlıdır. Qış aylarında isə isti suya bir az bəhməz qatılıb, limon və bal ilə birlikdə içildikdə, həm orqanizmi istiləndirir, həm də immuniteti gücləndirir.

Məişətdə itburnu bəhməzi müxtəlif xəstəliklərin profilaktikasında, yorğunluğun aradan qaldırılmasında, ağır fiziki və zehni gərginlik dövründə bədənin güclənməsində əvəzsiz rol oynayır. Müasir mətbəxdə bəhməzin istifadə dairəsi getdikcə genişlənir: onu desert sousu, ev dondurması və hətta müxtəlif salatlarda təbii şirinləşdirici kimi istifadə etmək mümkündür. Bütün hallarda bəhməzin ən böyük üstünlüyü onun tam təbii, ekoloji təmiz və konservantsız olmasıdır.

İtburnu Bəhməzinin Ənənəvi Hazırlanma Resepti

Lazım olan ərzaqlar:

• 1 kq təzə və yetişmiş itburnu meyvəsi
• 1,5-2 litr su
• 1 kq şəkər tozu (və ya arzuya görə 800-1000 qram, bəhməzi daha az şirin istəyənlər üçün)
• İstəyə görə: 100-150 qram bal (şəkərin yarısını bal ilə əvəz etmək mümkündür)

Hazırlanma qaydası:

1. İtburnunun seçilməsi və təmizlənməsi:
   Təzə, sapsağlam və yaxşı yetişmiş itburnu meyvələri yığılır. Meyvələr soyuq suda diqqətlə yuyulur, üzərindəki toz, kirlər tam təmizlənir. Sonra meyvələrin ucları və saplaqları kəsilir, yarıdan bölünüb içərisindəki toxum və tüklər çıxarılır. Təmizlənmiş meyvələr yenidən suda yuyulur.
2. Qaynadılması:
   Təmizlənmiş itburnu meyvələri dərin emallı və ya paslanmayan qazana yerləşdirilir. Üzərinə 1,5-2 litr su əlavə edilir və orta odda 30-40 dəqiqə qaynadılır. Meyvələr yumşalanda taxta qaşıqla əzilir ki, bütün şirəsi suya keçsin.
3. Püre halına salınması və süzmə:
   Qaynadılmış meyvələr əvvəlcə iri gözlü süzgəcdən keçirilir. Alınan kütlə (püre) ikinci dəfə təmiz tənzif (marla) və ya nazik süzgəcdən keçirilir. Məqsəd – bütün mayeni, vitamin və faydalı maddələri itburnudan ayırmaq, qabıq və toxum qalıqlarını tam uzaqlaşdırmaqdır.
4. Şəkərin əlavə edilməsi və qatılaşdırma:
   Alınmış püreyə şəkər tozu (və ya istəyə görə bal) əlavə edilir. Qazan yenidən ocağa qoyulur və zəif odda, qarışdıra-qarışdıra, bəhməz qatılaşana qədər bişirilir (təxminən 30-50 dəqiqə). Qarışığın üzərində köpük əmələ gələrsə, onu yığmaq lazımdır. Bəhməzin qatı olub-olmadığını yoxlamaq üçün bir damla qarışığı sərin boşqaba damızdırmaq olar: əgər yayılmırsa və şəffaf bir damla kimi qalırsa, hazırdır.
5. Saxlama:
   Hazır bəhməz isti-isti sterilizasiya olunmuş, tam quru şüşə bankalara tökülür və qapağı bərk bağlanır. Bankalar tam soyuyana qədər örtülü şəkildə saxlanılır. Bəhməzi sərin, quru və qaranlıq yerdə saxlayın. Belə şəraitdə bəhməz 6-12 ay ərzində dad və keyfiyyətini itirmədən qalır.

Qeyd:
– Bəzi bölgələrdə şəkər tozunun bir hissəsini bal ilə əvəz edirlər, amma bal əlavə edilirsə, bəhməz soyuduqdan sonra qarışdırılıb əlavə olunmalıdır ki, faydalı maddələr itirilməsin.
– Bəzi evdar xanımlar bəhməzi daha parlaq və dadlı etmək üçün bişirmə zamanı 1-2 damcı limon şirəsi də əlavə edirlər.

İtburnu Bəhməzinin Saxlanması və Keyfiyyətli Məhsul Seçimi

İtburnu bəhməzinin keyfiyyətli və faydalı qalması üçün onu düzgün saxlamaq və orijinal məhsul seçmək vacibdir. Ev şəraitində hazırlanmış bəhməz şüşə bankada, sərin, quru və günəş şüalarından uzaq yerdə saxlanmalıdır. Məhsulun üzərinə su və nəmlik düşməməlidir, çünki bu, bəhməzin tez xarab olmasına səbəb ola bilər. Sənaye üsulu ilə hazırlanmış bəhməzləri isə etibarlı, sertifikatlı istehsalçılardan almaq tövsiyə edilir. Keyfiyyətli bəhməz şəffaf, rəngi tünd narıncı və ya tünd qırmızı, tərkibi qatı, dadı isə təbii şirin və bir qədər turş olmalıdır.

Aldığınız bəhməzin tərkibini diqqətlə yoxlayın: heç bir süni konservant, boyaq, dadlandırıcı və ya qalınlaşdırıcı maddə olmamalıdır. Yaxşı bəhməz təbii şəkildə hazırlanır və uzun müddət xarab olmadan saxlana bilir. Bəzi hallarda, ev şəraitində hazırlanmış bəhməzin üzərində təbii şəkər kristalları və ya azca çöküntü yaranarsa, bu, məhsulun təbii və orqanik olmasından xəbər verir. Hər zaman etibarlı mənbədən alınan, sertifikatlı, orqanik və təzə məhsula üstünlük verin.

İtburnu bəhməzi həm qədim xalq təbabətinin, həm də müasir sağlam həyat tərzinin ayrılmaz hissəsidir. Bu təbii məhsul, zəngin vitamin-mineral tərkibi ilə orqanizmin immun sistemini gücləndirir, soyuq aylarda xəstəliklərə qarşı etibarlı qoruyucu olur, bədəndə enerji və canlılıq yaradır. İtburnu bəhməzi təkcə təbii dərman deyil, eyni zamanda hər bir Azərbaycan ailəsinin süfrəsində özünə yer alan ənənəvi və faydalı qida əlavəsidir. Uşaqlardan yaşlılara qədər hər kəsin faydalana biləcəyi bu məhsul, min illərdir xalq təcrübəsinin süzgəcindən keçib və gələcək nəsillərə sağlamlıq nümunəsi olaraq çatdırılır. Düzgün hazırlanmış və keyfiyyətli bəhməzin seçilməsi sağlam həyat tərzinin, güclü immunitetin və uzun ömrün açarıdır. İtburnu bəhməzi Azərbaycanın milli mətbəxinin və təbabətinin həqiqi incilərindən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar