İtki : Mənası , Etimologiyası

Azərbaycan dilində işlədilən “itki” sözü gündəlik danışıqdan tutmuş ədəbiyyata, rəsmi sənədlərdən tutmuş elmi məqalələrə qədər müxtəlif kontekstlərdə istifadə olunan, dərin semantik məna yükünə malik ifadələrdən biridir. Bu söz bir tərəfdən həyatın qaçılmaz reallıqlarından birini, digər tərəfdən isə insan psixologiyası və sosial münasibətlərin əsas elementini özündə ehtiva edir. İtki insanın, ailənin, cəmiyyətin və bəzən bütöv bir xalqın yaşantısında iz qoyan hadisə kimi daim aktuallığını qoruyur.

İtki Sözünün Leksik Mənası və Etimologiyası

“İtki” sözü “itmək” felindən törəmiş isimdir. Azərbaycan dilinin etimoloji qaynaqlarında “itki”nin “əldə olanın, dəyərli bir şeyin və ya bir şəxsin yoxa çıxması, əldən getməsi” anlamını verdiyi qeyd olunur. Bu söz həm maddi, həm də mənəvi dəyərlərin, fiziki və ya qeyri-fiziki varlıqların itirilməsi üçün işlədilir. “İtki” anlayışının leksik və semantik məkanı çoxşaxəlidir – insan itkisi, əmlak itkisi, zaman itkisi, dəyər itkisi və s. Bütün bu hallarda itki – bərpa olunmayan, yerini doldurmaq çətin və ya mümkün olmayan bir çatışmazlıq, boşluq deməkdir.

İtki Anlayışının Tarixi və Mədəni Kökü

İtki anlayışı insan cəmiyyətinin qədim dövrlərindən bu günə qədər var olan və həyat fəlsəfəsinin ayrılmaz hissəsi kimi formalaşıb. Qədim dastan və miflərdə, klassik ədəbiyyatda, xalq şeirlərində “itki” mövzusu tez-tez ön plana çıxır. Tarix boyu insanlıq müharibələr, təbii fəlakətlər, xəstəliklər, ayrılıqlar və ölüm nəticəsində itkilərlə qarşılaşıb. Mədəniyyətimizdə itki yalnız fiziki yoxluq deyil, həm də bir dəyərin, əlaqənin, sabitliyin və ya etimadın itirilməsi anlamına gəlir. Azərbaycan folklorunda “itki” motivi həm fərdi, həm də kollektiv psixologiyanın və yaddaşın ayrılmaz parçasıdır.

İtki Sözünün Psixoloji Aspektləri

Psixologiyada “itki” əsasən insanın yaxınını, əzizini və ya ona mənəvi dəyər verən hər hansı bir varlığı itirməsi zamanı yaranan emosional və ruhi vəziyyət kimi izah olunur. Bu vəziyyətə “yas” (qəm) və ya “matəm” dövrü də deyilir. İtki emosional travma, depressiya, stress, motivasiya itirilməsi, bəzən isə həyatdan küsüb soyuma kimi özünü göstərir. Ən böyük psixoloji itki, adətən, insanın valideynini, övladını, həyat yoldaşını və ya çox yaxın dostunu itirməsi ilə yaşanır. Psixoloji məsləhət və dəstək, belə itkilərin daha asan qəbul edilməsində mühüm rol oynayır.

İtkinin Hüquqi və Rəsmi İstifadəsi

Azərbaycan hüquq sistemində “itki” termini əsasən maddi və əmlakla bağlı məsələlərdə işlədilir. Mülki qanunvericilikdə əmlakın, pulun, sənədin və ya digər əşyaların itirilməsi halında hüquqi prosedurlar müəyyən edilir. Əmlak itkisi, maddi zərər və ya sığorta hadisəsi zamanı “itki” aktı tərtib olunur. Həmçinin dövlət səviyyəsində təbii fəlakət, yanğın, oğurluq və digər hadisələr nəticəsində baş verən itkilər rəsmiləşdirilir, aktlarla təsdiqlənir və bəzən kompensasiya mexanizmləri işə salınır. Müharibə və ya fövqəladə vəziyyətlərdə “insan itkisi” və ya “can itkisi” dövlətin və cəmiyyətin rəsmi hesabatlarında mühüm yer tutur.

İtki Növləri və Onların Cəmiyyətdə Təsiri

İtki növləri əsasən aşağıdakı şəkildə qruplaşdırılır:

• İnsan itkisi: Ölüm, itkin düşmə, ayrılıq və ya köç səbəbilə baş verən itki növüdür. Xüsusilə ailədə və cəmiyyətdə dərin psixoloji və sosial təsirlərə səbəb olur.
• Maddi itki: Pul, əmlak, sənəd, qiymətli əşya və ya digər maddi resursların itirilməsi. İqtisadi və sosial sabitliyə zərbə vurur.
• Zaman itkisi: Vaxtın səmərəsiz xərclənməsi, fürsətlərin əldən verilməsi.
• Mənəvi itki: Dəyər, etibar, hörmət, dostluq, sevgi və digər mənəvi məfhumların itirilməsi. Bu növ itki bəzən görünməz olsa da, ən dərin təsirləri yarada bilər.
• Milli və kollektiv itki: Xalqın, dövlətin və ya cəmiyyətin böyük kütləvi itkiləri, soyqırımlar, müharibə və ya böyük fəlakətlər nəticəsində yaranır.

İtki Anlayışının Ədəbiyyat və Sənətdə Təsviri

Azərbaycan ədəbiyyatında və incəsənətində “itki” motivi xüsusi yer tutur. Şair və yazıçılar itki mövzusunu həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə işləyib. Məhəbbət və ayrılıq poeziyasında, müharibə ədəbiyyatında, anım tədbirlərində və xatirə günlərində “itki” əsas leitmotiv kimi səslənir. Təsviri sənətdə, musiqidə və teatrda da itki mövzusu insanın daxili aləminin, psixoloji yaşantılarının ən güclü ifadə vasitələrindən biridir.

İtki və Yas: Cəmiyyətin İctimai Reaksiyası

İtki yaşayan insana və ya ailəyə Azərbaycan cəmiyyətində xüsusi münasibət və diqqət göstərilir. Yas mərasimləri, anım tədbirləri, kollektiv dəstək, dini və milli mərasimlər – bütün bunlar itkinin qəbulunda və cəmiyyətin onunla barışmasında mühüm rol oynayır. Ailə və dostların dəstəyi, dini inamlar və ənənələr insana bu ağır mərhələni daha asan keçməyə kömək edir.

İtki və Bərpa: Yeni Başlanğıc və Adaptasiya

İtkinin ağırlığına baxmayaraq, zamanla insanın adaptasiya və bərpa prosesi başlayır. Bəzi hallarda bu, yeni münasibətlərin, dostluqların və ya fəaliyyətlərin yaranması ilə müşayiət olunur. İtki bəzən insanı daha güclü, dözümlü və həyatın dəyərlərini daha yaxşı dərk edən şəxsə çevirir. Müasir psixologiyada “posttravmatik inkişaf” anlayışı məhz bu proseslə bağlıdır.

İtki ilə Mübarizədə Psixoloji Yardım və Cəmiyyətin Rolu

İtki ilə üzləşən insanlara psixoloji yardım, məsləhət və dəstək xidmətləri göstərmək cəmiyyətin inkişaf etmiş formalarında vacib amildir. Məktəblərdə, xəstəxanalarda, sosial xidmət orqanlarında bu sahədə fəaliyyət göstərən psixoloqlar, məsləhətçilər, könüllü təşkilatlar insanların itki şokunu daha sağlam yolla atlatmasına yardım edir.

İtki Mövzusunda Aktual Sosioloji və Elmi Araşdırmalar

Müasir dünyada itki anlayışının sosioloji və elmi araşdırmaları davam edir. Sosial dəyişikliklər, miqrasiya, təbii fəlakətlər, pandemiyalar və müharibələr kontekstində yeni itki formaları və onların cəmiyyətə təsiri öyrənilir. Bu mövzu həm də sosioloqlar, psixoloqlar, tarixçilər və ədəbiyyatşünaslar üçün tədqiqat predmeti olaraq daim gündəmdədir.

İtki sözü Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin ən emosional, dərin və çoxşaxəli anlayışlarından biridir. Həyatın bütün mərhələlərində və sahələrində qarşımıza çıxan bu məfhum həm fərdi, həm də ictimai varlığımızda silinməz izlər buraxır. İtki ilə bağlı yaranan hisslər, münasibətlər, dəstək mexanizmləri və adaptasiya prosesi insan psixologiyasının və cəmiyyətin ən həssas nöqtələrindəndir. Azərbaycan cəmiyyətində itkiyə yanaşma, onun mənəvi və sosial təsiri və hətta ədəbi təcəssümü xalqımızın ruhunun, tarixi yaddaşının və mənəvi dayanıqlığının bariz göstəricisidir.

Ən Çox Verilən Suallar