İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti: Tarixi, İslahatlar, Təsirləri

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində Osmanlı İmperiyasında yaranmış, imperiyanın taleyində mühüm rol oynamış siyasi təşkilatlardan biri olmuşdur. Bu təşkilat yalnız bir siyasi hərəkat olaraq deyil, eyni zamanda bir ideoloji platforma, modernləşmə təşəbbüsü və dövlətin mərkəzləşdirilməsinə yönəlmiş ciddi cəhdlərin mərkəzi kimi tarixə düşmüşdür. İttihad və Tərəqqi həm Osmanlı monarxiyasına qarşı durmaq, həm də imperiyanın dağılmasının qarşısını almaq üçün yeni ideyalar irəli sürən bir qurum olaraq fəaliyyət göstərmişdir.

Təşkilatın fəaliyyəti təkcə Osmanlı siyasəti ilə məhdudlaşmamış, eyni zamanda müasir Yaxın Şərqdə, Balkanlarda və Cənubi Qafqazda baş verən siyasi proseslərə də təsir etmişdir. Azərbaycanın bir çox aydınları da bu hərəkatın ideyalarından ilham almış və bölgədəki siyasi dəyişikliklərə istiqamət vermişdir. İttihad və Tərəqqi təkcə bir partiya deyil, həm də modernizm, türkçülük və mərkəzləşmə ideyalarının simvolu kimi tarixdə iz buraxmışdır.

Cəmiyyətin Yaranma Tarixi Və Şərait

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin əsası 1889-cu ildə İstanbulda hərbi məktəb tələbələri tərəfindən “İttihad-ı Osmani Cəmiyyəti” adı ilə qoyulmuşdur. Bu təşkilatın yaranma səbəbləri sırasında Osmanlı imperiyasının zəifləməsi, Qərbin təsiri altında inkişaf edən müasirləşmə tələbləri və II Əbdülhəmidin avtoritar idarəetmə siyasəti xüsusi yer tutur.

1895-ci ildən etibarən təşkilat “İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti” adını alaraq daha geniş şəkildə fəaliyyət göstərməyə başladı. 1902-ci ildə Parisdə keçirilən birinci konqresdə təşkilat rəsmi şəkildə siyasi hərəkat kimi formalaşdı. Bu dövrdən etibarən təşkilatın fəaliyyəti həm ölkə daxilində, həm də mühacirətdə daha güclü şəkildə aparıldı.

Əsas Məqsəd Və İdeologiya

Cəmiyyətin əsas ideologiyası Konstitusiyalı monarxiyanın bərpası, Osmanlı dövlətində hüquqi və inzibati islahatların həyata keçirilməsi, milli birlik və imperiyanın bütövlüyünün qorunması idi. İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti həm Osmanlıçılıq, həm də sonralar türkçülük ideologiyalarını müdafiə edirdi.

Osmanlıçılıq ideyası müxtəlif etnik və dini qrupların vahid Osmanlı kimliyi altında birləşdirilməsini nəzərdə tuturdu. Lakin zamanla bu ideya iflasa uğradıqdan sonra təşkilatın ideoloji xətti türkçülüyə meyil etməyə başladı. Türkçülük anlayışı mədəni və siyasi baxımdan türk kimliyinin gücləndirilməsini, türk dilli xalqların birliyini və dövlətin etnik baxımdan mərkəzləşdirilməsini önə çəkirdi.

1908-ci İkinci Məşrutiyyət Və İttihad Və Tərəqqinin Hakimiyyəti

1908-ci ildə II Əbdülhəmidin məcbur edilərək Məşrutiyyəti yenidən elan etməsi ilə İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti real siyasi hakimiyyətə yiyələndi. Bu hadisə Osmanlı tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Təşkilat parlamentdə böyük nüfuz qazandı və dövlət idarəçiliyində əsas söz sahibinə çevrildi.

Təşkilat islahatlar həyata keçirməyə çalışsa da, zamanla daha sərt və avtoritar bir idarəetmə sisteminə yönəldi. 1913-cü ildə “Babıali Basqını” adlanan hadisə ilə təşkilat hökumətdə tamamilə hakimiyyəti ələ aldı və faktiki diktatura rejimi quruldu. Ənver Paşa, Talat Paşa və Camal Paşa kimi şəxslər ölkənin siyasi səhnəsində həlledici fiqurlara çevrildilər.

İttihad Və Tərəqqi Dövründə Aparılan İslahatlar

Təşkilat dövründə Osmanlı imperiyasında bir sıra mühüm islahatlar həyata keçirilmişdir. Bunlara təhsil sistemində modernləşmə, hüquq sisteminin Avropa modeli üzrə yenilənməsi, mətbuat azadlığının genişləndirilməsi, dəmir yolu və rabitə infrastrukturunun gücləndirilməsi daxildir.

Eyni zamanda ordu islahatları da həyata keçirilmiş və Qərb modelinə uyğun hərbi sistem qurulmuşdur. Almaniya ilə yaxın hərbi əlaqələr yaradılmış və I Dünya Müharibəsində Almaniya ilə müttəfiqlik münasibətləri qurulmuşdur.

Birinci Dünya Müharibəsi Və Soyqırımlar

İttihad və Tərəqqinin ən çox tənqid edilən dövrlərindən biri də I Dünya Müharibəsi zamanı həyata keçirilən siyasi və hərbi qərarlarla bağlıdır. Osmanlı imperiyası Almaniya ilə birgə müharibəyə qoşuldu və bu qərarın ağır nəticələri oldu. Müharibə dövründə imperiyanın müxtəlif bölgələrində qeyri-türk xalqlara qarşı sərt tədbirlər həyata keçirildi.

1915-ci ildə ermənilərə qarşı həyata keçirilən deportasiya və kütləvi qətllər beynəlxalq aləmdə “erməni soyqırımı” kimi tanınır. Bu hadisələrə görə İttihad və Tərəqqi liderləri müharibədən sonra məsuliyyətə cəlb olundu, bir çoxları mühacirət etdi, bəziləri isə sui-qəsdlə öldürüldü.

Cəmiyyətin Dağılması Və Təsirləri

1918-ci ildə Osmanlının müharibədə məğlubiyyəti və Mudros müqaviləsinin imzalanması ilə İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti rəsmi olaraq fəaliyyətini dayandırdı. Təşkilatın rəhbərləri ölkəni tərk etdilər və cəmiyyətin siyasi varlığı sona çatdı. Lakin onun ideoloji irsi və kadrları sonradan Türkiyə Cümhuriyyətinin qurulmasında əsas rol oynadı.

Mustafa Kamal Atatürk də daxil olmaqla bir çox liderlər İttihad və Tərəqqidən yetişmişdi və onun islahatçı baxışlarını yeni dövrdə tətbiq etdilər. Beləliklə, bu cəmiyyətin ideyaları birbaşa müasir Türkiyənin formalaşmasına təsir göstərmiş oldu.

İttihad Və Tərəqqinin Azərbaycanla Əlaqələri

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyətinin ideyaları Azərbaycanın siyasi düşüncə sisteminə də ciddi təsir etmişdir. Xüsusilə Müsavat Partiyasının formalaşmasında və milli ideologiyanın inkişafında bu cəmiyyətin təsiri açıq şəkildə hiss olunur. Türkçülük, modernləşmə və mərkəzləşmə ideyaları Azərbaycan ziyalıları üçün nümunə təşkil etmişdir.

Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə kimi aydınlar İttihad və Tərəqqinin ideoloji xəttini təhlil etmiş və bəzi prinsipləri Azərbaycan müstəqilliyi ideyasına tətbiq etmişdir.

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti Osmanlı İmperiyasının son dönəmlərində yaranmış, onun modernləşməsi və siyasi istiqamətinin müəyyən olunmasında önəmli rol oynamış bir siyasi təşkilat olmuşdur. Cəmiyyətin məqsədləri, həyata keçirdiyi islahatlar, müharibə dövründəki fəaliyyəti və nəticədəki iflası onu tarixdə həm müsbət, həm də mənfi cəhətləri ilə yadda saxlamışdır. İdeoloji mirası isə bir çox türk və müsəlman dövlətlərinin siyasi mədəniyyətinə təsir etmişdir.

Ən Çox Verilən Suallar