İtxiyarı : Toplanması , Saxlanması

Azərbaycanın zəngin flora aləmi müxtəlif dərman, yeməli və dekorativ bitkilərlə tanınır. İtxiyar bitkisi də xalq arasında uzun illərdir istifadə edilən, təbabətdə, məişətdə və mətbəxdə müxtəlif məqsədlərlə tanınan bitkilər sırasındadır. Bu bitkinin adı bölgələrə görə bir qədər fərqli səslənsə də, əsasən xalq təbabətində və kənd həyatında onun müalicəvi və praktiki faydalarına xüsusi yer verilir. İtxiyar bitkisi barədə dəqiq və elmi əsaslandırılmış məlumatların yayılması isə həm ənənəvi, həm də müasir təbabətdə maraqlı mövzulardandır.

İtxiyar Bitkisinin Botanik Təsviri

İtxiyar bitkisi Azərbaycan və qonşu regionlarda əsasən yabanı göyərti və ya dərman otu kimi tanınır. Bitkinin latınca adı birbaşa “İtxiyar” deyil, amma xalq arasında belə çağrıldığı üçün bəzi hallarda “itxiyar otu” adlandırılan bitkilər aşağıdakılardan biri olur:

• Rumex crispus (Qıvrım turşəng)
• Rumex acetosa (Turşəng)
• Cichorium intybus (Çikori/İtiyar otu, Türkiyədə “Hindibağ”)

Bunlardan ən çox rast gəlinəni turşəng (Rumex acetosa)** və çikoridür. Xüsusilə çikori və turşəng həm qida, həm də xalq təbabətində geniş istifadə olunur.

Yayılma Arealı və Ekoloji Xüsusiyyətləri

İtxiyar bitkisi əsasən Azərbaycanın dağətəyi və dağlıq rayonlarında, həmçinin nəmli, günəşli çəmənliklərdə, bağ və bostanlarda, yol kənarlarında, bəzən isə meşə kənarlarında yabanı şəkildə bitir. Bitki torpaq seçmir, lakin rütubətli, münbit və günəşli sahələrdə daha yaxşı inkişaf edir. Bahardan payıza qədər yaşıllığını saxlayır və çiçəkləmə dövrü əsasən may-iyun aylarına təsadüf edir.

Morfoloji Xüsusiyyətləri

İtxiyar bitkisinin əsas xarakterik xüsusiyyətləri:

• Kök: İncə, uzun, bəzən yuxarıya doğru şaxələnmiş və torpaq altında qalınlaşmış kök sistemi var. Xüsusilə çikori (Cichorium intybus) kökü tibbi məqsədlə istifadə olunur.
• Gövdə və Yarpaqlar: Gövdəsi sərt, düz və ya azca əyilən, 20-80 sm-ə qədər hündürlüyə çatır. Yarpaqları uzun, lansetvari və ya oval formalıdır, kənarları azca dişli olur. Yarpaqların rəngi açıq-yaşıl və ya tünd yaşıl olur.
• Çiçəkləri: Çox vaxt açıq mavi, bənövşəyi və ya ağ rəngdə olur. Çiçəklər gövdənin üst hissəsində, salxım və ya dəstə şəklində yerləşir.

İtxiyar Bitkisinin Kimyəvi Tərkibi

İtxiyar bitkisi zəngin kimyəvi tərkibə malikdir. Yarpaqları və kökü müxtəlif orqanik turşular (xüsusilə oksalat və malik turşusu), vitamin C, K, A, B qrupu vitaminləri, kalsium, dəmir, maqnezium, karotin, flavonoidlər və s. faydalı maddələrlə zəngindir. Bu tərkib ona həm qida, həm də müalicəvi baxımdan böyük dəyər verir.

Xalq Təbabətində İtxiyar Bitkisinin İstifadəsi

Azərbaycan xalq təbabətində itxiyar bitkisindən ən çox istifadə edilən hissə yarpaqları və köküdür. Xalq arasında itxiyar aşağıdakı məqsədlərlə istifadə edilir:

• Qan təmizləyici və maddələr mübadiləsini tənzimləyici: İtxiyar yarpağı və kökü qanda toksinlərin azalmasına, orqanizmin təmizlənməsinə kömək edir.
• Həzm orqanlarının sağlamlığı: Bitki mədə və bağırsaq problemlərində, xüsusilə həzmi yaxşılaşdırmaq, iştahanı artırmaq üçün istifadə olunur.
• Qaraciyər və böyrəklərin fəaliyyəti: Qaraciyərin təmizlənməsi, böyrək daşı və qumunun çıxarılmasına kömək üçün istifadə edilir.
• Dəri xəstəlikləri: Yarpaqlarının suyu və ya dəmləməsi yaraların sağalmasını sürətləndirir, dəri allergiyalarında faydalı olur.
• Revmatizm və oynaq ağrıları: Kök və ya yarpaqlardan hazırlanan dəmləmələr oynaq və əzələ ağrılarında, revmatizmdə kömək edir.

İtxiyar Bitkisinin Qida Sənayesində Yeri

Bu bitkinin yarpaqları, xüsusilə yaz və yay aylarında təzə halda salatlarda, sup və göyərti xörəklərində, dolma və plovlarda istifadə edilir. Kökü bəzi Avropa ölkələrində və Türkiyədə qəhvə əvəzi olaraq da istifadə olunur (çikori kökü qəhvəsi). Yarpaqları və cavan gövdəsi zərif, turşməzə və ya bir qədər acı dada malikdir, bu da onu xüsusilə yay yeməklərində məşhur edir.

Müasir Təbabətdə və Farmakologiyada İtxiyar

Müasir elmi araşdırmalar göstərir ki, itxiyar bitkisi antioksidant, antiinflamator, diuretik və immun gücləndirici təsirə malikdir. Xərçəng və şəkərli diabetin profilaktikasında, orqanizmdə xolesterinin səviyyəsinin azaldılmasında, arterial təzyiqin tənzimlənməsində bitkinin effektivliyi qeyd edilir. Əczaçılıqda bəzi preparatların və bioloji aktiv əlavələrin tərkibinə daxil edilir. Həkimlər tərəfindən, xüsusilə təbii, yan təsirsiz müalicə vasitəsi kimi tövsiyə edilir.

İtxiyar Bitkisinin Toplanması və Saxlanması

İtxiyar bitkisinin yarpaqları, çiçəkləri və kökü əsasən yaz-yay aylarında, bitki tam yetişməmişkən toplanır. Yarpaqlar kölgədə və havalı yerdə qurudulur, sonra hava keçirməyən qabda saxlanılır. Kökü torpaqdan çıxarılır, təmizlənir və dilimlənərək qurudulur. Quru şəraitdə 1 ilə qədər təravətini saxlayır. Bitkinin uzun müddət təzə qalması üçün aşağı temperaturda və nəmli mühitdə saxlanılması tövsiyə olunur.

İtxiyar Bitkisinin Xüsusi İstifadə Qaydaları və Ehtiyatlar

Hər bitki kimi, itxiyarın da bəzi əks göstərişləri və yan təsirləri ola bilər. Böyük miqdarda istifadə olunduqda bəzən mədədə narahatlıq, allergik reaksiya və ya böyrək daşlarının əmələ gəlməsi riski yarana bilər (xüsusilə oksalat tərkibli olduğu üçün). Hamilə və süd verən qadınlar, böyrək və qaraciyər xəstəliyi olanlar, xroniki xəstəlikləri olanlar bitkidən istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləşməlidirlər.

Azərbaycan Mədəniyyətində və Xalq Yaradıcı­lığında İtxiyar Bitkisi

İtxiyar bitkisi Azərbaycan kənd mətbəxində, xüsusilə Novruz bayramı süfrəsində təzə göyərti kimi özünəməxsus yer tutur. Folklorda və xalq mahnılarında da bu bitkiyə işarə edən ifadələr var. Kənd yerlərində bu bitki, həm təbii dərman kimi, həm də qida kimi dəyərləndirilir. Ənənəvi bazarlarda yaz-yay aylarında təzə itxiyar satışı geniş yayılıb.

İtxiyar bitkisi Azərbaycanın zəngin florasında özünəməxsus yeri olan, həm xalq təbabətində, həm də müasir təbabətdə geniş istifadə olunan qiymətli təbii resursdur. Onun qida dəyəri, müalicəvi xüsusiyyətləri və ekoloji uyğunluğu bu bitkini illərdir aktual saxlayır. Müasir araşdırmalar göstərir ki, təbii həyat tərzinə və sağlam qidalanmaya üstünlük verənlər üçün itxiyar bitkisi əvəzolunmaz seçimdir. Hər kəs bu bitkidən faydalanmazdan əvvəl, xüsusilə də xəstəlik və ya xüsusi vəziyyətlərdə, mütəxəssis məsləhətini də nəzərə almalıdır.

Ən Çox Verilən Suallar