İudaizm: Əsas İnancları, Tarixi, Rolu

İudaizm, tarix boyu formalaşan və dünyada monoteist (təkallahlı) dinlərin ən qədimi kimi tanınan bir inanc sistemidir. Bu din min illər boyu yəhudi xalqının həyatının ayrılmaz parçası olub, onların kimliyinin, adət-ənənələrinin və dünya görüşlərinin əsasını təşkil edir. İudaizm təkcə dini deyil, həm də etnik və mədəni bir fenomen kimi dəyərləndirilir və əsrlərdir ki, həm fərdi, həm də ictimai münasibətlərə təsir göstərir.

İudaizmin Mənşəyi və Tarixi İnkişafı

İudaizmin yaranma tarixi, eramızdan əvvəl ikinci minilliyə, qədim Yaxın Şərqə dayanır. İnanca görə, İbrahim peyğəmbər ilk dəfə Tanrı ilə bir əhd bağlamış və bu əhd yəhudi xalqının seçilmiş xalq olması ideyasını əsaslandırmışdır. İbrahimdən sonra İshaq və Yaqub peyğəmbərlər də bu inancı davam etdiriblər.

Yəhudilərin ən mühüm tarixi hadisələrindən biri Misirdə köləlik dövrü və Musa peyğəmbərin rəhbərliyi ilə onların azadlığa çıxmasıdır. Tövrata əsasən, Musa peyğəmbər Sina dağında Tanrıdan Tövrat adlı müqəddəs kitabı qəbul etmiş və yəhudi xalqının dini qanunlarını formalaşdırmışdır. Bu dövrdən sonra Davud və Süleyman peyğəmbərlər zamanında yəhudilər Yerusəlimdə dövlətlərini qurub, birinci məbədi inşa etdilər. Tarix boyu Babil sürgünü, Roma imperiyasının hücumları və digər çətinliklər nəticəsində yəhudilər dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələndilər və diaspor şəraitində öz dinlərini qoruyub saxladılar.

İudaizmin Əsas İnancları

İudaizmin təməlində yalnız bir Tanrıya – Yəhvaya inam dayanır. İnanclara görə, Allah kainatı yaradıb və onu idarə edir, hər bir insanın həyatına şəxsən nəzarət edir. Yəhudilər Allaha olan bu sədaqətini gündəlik dualar, xüsusi rituallar və dini qaydalara riayət etməklə ifadə edirlər.

Müqəddəs mətnlərə gəlincə, Tövrat İudaizmin ən müqəddəs kitabı hesab olunur. Tövrat Tanax adlanan geniş yəhudi yazılı ədəbiyyatının əsas hissəsini təşkil edir. Tanax öz növbəsində Qanun (Tövrat), Peyğəmbərlər (Neviim) və Yazılar (Ketuvim) olmaqla üç hissədən ibarətdir. Talmud isə Tövratın və yəhudi həyatının praktiki izahlarını, şərhlərini və qanunlarını toplayan böyük dini ensiklopediyadır.

Bunlardan əlavə, axirətə inam, ölüm sonrası həyat, ölülərin dirilməsi və Məsihin (Məşiyah) gəlişi də əsas inanclardandır. Yəhudilərə görə, Məsih gələcəkdə yer üzündə ədaləti və sülhü bərpa edəcək.

İudaizmdə Məzhəblər və Təriqətlər

İudaizm tarix boyunca müxtəlif cərəyanlara və məzhəblərə bölünüb. Ənənəvi və klassik məzhəb Ortodoks İudaizmdir ki, bu cərəyan bütün dini qanunlara və ənənəvi rituallara tam şəkildə əməl edir. Konservativ İudaizm müəyyən dəyişiklikləri qəbul etsə də, əsas qaydalara sadiq qalır. Reformist İudaizm isə dinin bəzi hissələrini müasir həyat tərzinə uyğunlaşdırmağa çalışır. Rekonstruksionist İudaizm isə İudaizmi bir sivilizasiya, inkişaf edən mədəniyyət kimi qəbul edir və dini ənənələri daha çevik şərh edir.

İudaizmdə Bayramlar və Dini Ayinlər

İudaizm zəngin dini ənənə və ritualları ilə seçilir. Həftənin sonu – şənbə günü olan Şabat, yəhudilər üçün ən müqəddəs istirahət və ibadət günüdür. Hər həftə cümə axşamından şənbə axşamına qədər yəhudilər işdən, alış-verişdən və gündəlik qayğılardan imtina edərək, ailə ilə birgə dua edir, süfrə açırlar.

Yəhudi dini təqvimi boyu bir sıra əlamətdar bayramlar qeyd olunur: Pesax (keçid bayramı) yəhudilərin Misirdən azadlığını, Hanuka işıq möcüzəsini, Yom Kipur isə tövbə və bağışlanma gününü simvolizə edir. Rosh HaShanah – yəhudi yeni ili, Simxat Tora isə müqəddəs kitabların oxunuşunun başa çatmasını qeyd edir. Hər bir bayram yəhudi mədəniyyətinin və birliyinin güclənməsində xüsusi rol oynayır.

İudaizmin Müasir Dünyadakı Yeri

Bu gün təxminən 14 milyon yəhudi bütün dünyada müxtəlif ölkələrdə, əsasən İsrail və ABŞ-da yaşayır. İudaizm yalnız dini həyatla məhdudlaşmır – o, yəhudi xalqının milli kimliyini, ailə dəyərlərini, adət və mədəni ənənələrini də qoruyur. Müasir cəmiyyətlərdə İudaizmin təsiri təhsildə, elmdə, siyasətdə və incəsənətdə də özünü göstərir. Eyni zamanda, dinlərarası dialoq və sülh təşəbbüslərində də fəal iştirak edir.

İudaizm tarix boyu müxtəlif sınaqlarla üzləşsə də, bütün bu çətinliklər onun inkişafına, öz dəyərlərini və ənənələrini qoruyub saxlamağa kömək etmişdir. İudaizm günümüzdə də yəhudi xalqının mənəvi sütunu olaraq qalır və dünyada tolerantlığın, insan hüquqlarının müdafiəsinin təbliğində mühüm rol oynayır.

İudaizm, qədim zamanlardan bəri formalaşan və bu günə kimi yaşamaqda olan bir dindir. O, həm dini, həm də etnik cəhətdən zəngin bir irsə sahibdir. Yəhudi xalqının həyatının bütün sahələrində bu dinin izləri görünür – ailə münasibətlərində, adət-ənənələrdə, bayramlarda və gündəlik rituallarda. İudaizmin əsas inancları, müqəddəs mətnləri və dini ayinləri yalnız yəhudi icmasının deyil, ümumilikdə dünya mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamışdır.

Müasir dövrdə İudaizmin təsiri daha da genişlənir, müxtəlif ölkələrdə yəhudi icmaları öz kimliyini qoruyub saxlayır, gənc nəsillər arasında dini və mədəni dəyərlərin ötürülməsi üçün müxtəlif təhsil və sosial proqramlar həyata keçirilir. İudaizmin dəyəri, onun insanları bir arada tutmaq, birlik və tolerantlıq ruhunu qorumaq qabiliyyətindədir.