İxtiyar: Mənası, Etimoloji Kökləri

Dilimizin qədim və zəngin sözlərindən biri olan “ixtiyar” sözü, Azərbaycan ədəbi dilində və gündəlik danışıqda tez-tez rast gəlinən, müxtəlif semantik çalarlarla işlədilən anlamlı leksik vahidlərdəndir. Bu söz həm məişətdə, həm də elmi, hüquqi, ictimai kontekstlərdə geniş tətbiq olunur və insanların davranış tərzini, hüquqi statusunu, sosial münasibətlərini, psixoloji durumunu ifadə etmək üçün istifadə olunur. “İxtiyar” sözü özündə azadlıq, səlahiyyət, seçmək və idarə etmək imkanını, həmçinin yaş və təcrübə kimi mənaları birləşdirir. Dilçilikdə və ictimai elmlərdə bu sözün müxtəlif kontekstlərdə işlənməsi onun çoxqatlı mənasını və mədəni-ictimai dəyərini daha da artırır. Azərbaycan cəmiyyətinin tarixi, fəlsəfi və hüquqi baxışlarında da “ixtiyar” sözünün yeri və rolu xüsusi qeyd olunmalıdır. Sözün kökü, mənşəyi və istifadə sferası xalqın dünyagörüşündə, mənəvi və hüquqi ənənələrində mühüm rol oynayır.

İxtiyar sözünün leksik və etimoloji mənası

“Ixtiyar” sözü ərəb mənşəli olub, “seçmək”, “istədiyini etmək səlahiyyəti”, “azad iradə”, “hakimiyyət”, “özbaşına hərəkət etmək hüququ” kimi mənalar daşıyır. Klassik lüğət və izahlı mənbələrdə bu sözə müxtəlif semantik izahlar verilmişdir. Ərəb dilində “ixtiyar” – seçim, iradə, üstün tutma mənalarında işlədilir. Azərbaycan dilində isə bir neçə əsas məna daşıyır:

1. Öz seçim və qərar vermək azadlığı;
2. İdarəetmə, səlahiyyət və hakimiyyət imkanı;
3. Yaşlılıq və ağsaqqallıq (xalq arasında “ixtiyar kişi”, “ixtiyar adam” ifadələri);
4. Bəzən “icazə”, “hakimiyyət”, “iradə sahibi olmaq” anlamında da işlədilir.
   Sözün semantik diapazonu ona hüquqi, psixoloji və sosial mətnlərdə müxtəlif funksiyalar qazandırır. Sözün müasir dildə işlədilməsi isə daha çox fərdin öz qərar və hərəkətlərinə görə məsuliyyət daşıması, şəxsi azadlıq və hüquqlar anlayışı ilə bağlıdır.

İxtiyar və hüquqi azadlıq

“Ixtiyar” sözü hüquqi elmdə və qanunvericilikdə vacib terminlərdən biri hesab olunur. Müasir hüquq sistemlərində “ixtiyar” dedikdə, şəxsə və ya quruma dövlət və ya cəmiyyət tərəfindən verilmiş müəyyən hərəkətləri sərbəst şəkildə, öz iradəsi və qərarı ilə həyata keçirmək hüququ nəzərdə tutulur. Bu, istər vətəndaş hüquqları, istərsə də idarəçilik və rəhbərlik səlahiyyətləri baxımından əsas anlayışlardan biridir. “İxtiyarında olmaq”, “ixtiyarına buraxmaq”, “müəyyən səlahiyyət və ixtiyarlar” kimi ifadələr hüquqi mətnlərdə tez-tez işlədilir. Məhz bu kontekstdə ixtiyar fərdin və ya təşkilatın sərbəst qərar vermə imkanının qanunla tanınması və müdafiəsi mənasını verir. Hüquqi ixtiyar anlayışı eyni zamanda məsuliyyət hissi ilə də bağlıdır. Yəni ixtiyar sahibi etdiyi hərəkətlərə görə məsuliyyət daşıyır və nəticələrinə cavabdeh olur.

İxtiyar və yaşlılıq anlayışı

Azərbaycan xalqının mədəniyyətində və danışıq dilində “ixtiyar” sözünün ikinci mühüm mənası yaşlılıq, ağsaqqallıq, təcrübəli və hörmətli insan obrazıdır. Xalq arasında “ixtiyar kişi”, “ixtiyar adam” deyərkən həm yaşca böyüklük, həm də ağıllı, nüfuzlu, təcrübəli, cəmiyyətə təsir edə biləcək şəxs nəzərdə tutulur. Bu cür yanaşma Azərbaycan ailə və cəmiyyət modelində ağsaqqal institutunun, ailədə və icmada yaşlıların, təcrübəli insanların yüksək statusunu və söz sahibi olmasını göstərir. “İxtiyar” olmaq – təkcə yaş məsələsi deyil, həm də dərin həyat təcrübəsi, səbir, mərhəmət, məsuliyyət, ailə və cəmiyyət qarşısında nüfuzlu olmaq deməkdir. Belə insanların fikrinə, məsləhətinə tez-tez müraciət olunur, çətin qərarların qəbulunda onların sözünə üstünlük verilir.

İxtiyarın fəlsəfi və psixoloji aspektləri

Fəlsəfi baxımdan ixtiyar azadlıq, seçim və məsuliyyət arasında əlaqəni özündə cəmləşdirir. İnsan ixtiyarı yalnız bioloji varlıq deyil, həm də iradə sahibi olan mənəvi varlıq kimi tanınır. Şərq və Qərb fəlsəfəsində “azad iradə”, “ixtiyar” məsələsi insanın həyatda seçimi, özünü reallaşdırma, şəxsiyyət kimi formalaşması üçün əsas amil hesab edilir. Psixologiyada isə ixtiyar fərdin öz həyatını idarə edə bilməsi, məqsəd qoyması, seçim edə bilməsi və bu seçimlərin nəticəsinə görə məsuliyyət daşıması ilə bağlıdır. İnsan yalnız ixtiyarı olduğu halda öz həyatına yön verə bilər. Bu isə onun həm sosial mühitdə, həm də şəxsi həyatında uğurlu və balanslı şəxsiyyət kimi formalaşmasında əvəzsiz rol oynayır.

İxtiyar və ədəbiyyatda işlənməsi

Azərbaycan ədəbiyyatında “ixtiyar” sözü çoxsaylı nümunələrdə, şeirlərdə, roman və povestlərdə rast gəlinir. Ədəbiyyatımızda “ixtiyar sahibi olmaq”, “hər kəsin öz ixtiyarı var”, “ixtiyarsız qalan insan” kimi ifadələr insanın daxili aləmi, azadlıq və məhdudiyyət arasında qalan halları, fərdi iradə və sosial mühitin təsiri kimi mövzuları açmaq üçün işlədilir. Müxtəlif ədəbi nümunələrdə ixtiyar anlayışı insan taleyinin, daxili mübarizələrin və ictimai dəyişikliklərin bədii təcəssümünə çevrilir. Müasir yazıçılar və şairlər də bu sözə fərqli prizmadan yanaşır, onun mənəvi-psixoloji çalarlarını işıqlandırır.

İxtiyar və gündəlik həyatda istifadəsi

Gündəlik danışıqda “ixtiyar” sözü müxtəlif məqamlarda, fərqli nüanslarla işlədilir. “Bu sənin ixtiyarındadır”, “öz ixtiyarı ilə getdi”, “ixtiyar vermək”, “ixtiyardan məhrum olmaq” kimi ifadələr insanın gündəlik seçimləri, qərar azadlığı, məsuliyyəti və müstəqil davranış tərzini əks etdirir. Həmçinin, “ixtiyar” sözü ailə, iş, dostluq münasibətlərində qarşılıqlı hörmət, etibar və sərbəstlik prinsiplərinin göstəricisidir. Cəmiyyətdə insanın şəxsiyyət kimi formalaşması üçün ona müəyyən ixtiyar və azadlıqların verilməsi, şəxsi sərbəstlik və məsuliyyət hissinin inkişafı vacibdir.

İxtiyar və azadlıq: fərdi seçimin əhəmiyyəti

Azadlıq və ixtiyar anlayışları insan həyatında bir-birini tamamlayan fundamental dəyərlər kimi çıxış edir. Fərd yalnız ixtiyara sahib olduqda öz iradəsinə əsaslanan qərarlar verə, həyat yolunu seçə və məsuliyyət daşıya bilər. İxtiyar insanın daxilindəki azadlıq hissini stimullaşdırır, onu sosial mühitə uyğunlaşdırır və yaradıcı təşəbbüslərə yol açır. Müstəqil qərarvermə, şəxsi azadlıq və fərdi cavabdehlik anlayışları məhz ixtiyar vasitəsilə insan davranışına və cəmiyyətin inkişafına təsir göstərir. Bu, həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan şəxsin şəxsiyyət kimi formalaşmasında mühüm rol oynayır. Azad cəmiyyətlərdə ixtiyar və azadlıq vəhdətdə olaraq, demokratik münasibətlərin və insan hüquqlarının təminatçısı sayılır.

İxtiyar və ailə münasibətləri

Ailə institutu Azərbaycan cəmiyyətində ən mühüm sosial əsaslardan biridir və burada ixtiyar anlayışı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ailədə ixtiyar hər bir üzvə, xüsusilə valideynlərə və yaşlılara hörmət və etimad əsasında davranmaq, onların sözünü və iradəsini qəbul etmək, ailə daxilində sərbəst qərar vermək hüququ vermək mənasındadır. “İxtiyar sahibi olmaq” ifadəsi ailədə həm məsuliyyət, həm də hörmət göstəricisidir. Xüsusilə valideynlərin və ağsaqqalların ixtiyarına ehtiram göstərmək, ailə münaqişələrinin həllində onların sözünə önəm vermək milli-mənəvi dəyərlərimizin təməlini təşkil edir. Uşaqların və gənclərin tərbiyəsində onlara müəyyən ixtiyar və azadlıqlar vermək, sərbəst düşüncəyə təşviq etmək isə ailədə harmoniyanın və sağlam münasibətlərin bərqərar olmasına səbəb olur.

İxtiyar və milli-mənəvi dəyərlər

Milli-mənəvi dəyərlər sistemində ixtiyar anlayışı yüksək yer tutur. Azərbaycan xalqının ədəbiyyatında, folklorunda və gündəlik həyatında “ixtiyar” statusu hörmət və nüfuz göstəricisi kimi dəyərləndirilir. Ənənəvi cəmiyyətlərdə ağsaqqalların, təcrübəli və bilikli şəxslərin ixtiyar sahibi kimi tanınması sosial-iqtisadi və mədəni münasibətlərə təsir göstərir. Milli-mənəvi dəyərlərdə ixtiyar sahibinə müraciət etmək, ondan məsləhət almaq və s. adətlər milli şüurun formalaşmasında, cəmiyyətin birliyində, sosial sabitliyin qorunmasında mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, hər bir vətəndaşın şəxsiyyət kimi inkişafında ixtiyar və azadlıq prinsipləri milli kimliyin və vətəndaş məsuliyyətinin güclənməsinə səbəb olur.

İxtiyar və idarəetmə

İdarəetmə sahəsində “ixtiyar” termini səlahiyyət və məsuliyyət anlayışları ilə yanaşı istifadə olunur. Müasir menecmentdə hər bir rəhbər şəxs və ya təşkilat üzvü ona verilmiş səlahiyyət və ixtiyarlardan düzgün istifadə etməklə idarəetmədə effektivliyə nail ola bilər. Əks halda, ixtiyarların məhdudlaşdırılması, yaradıcı təşəbbüslərin qarşısını alır, komandada narazılıq və motivasiya itkisinə səbəb olur. Səmərəli idarəetmə üçün balanslı ixtiyar bölgüsü və qərarvermə azadlığı mühüm şərtdir. Bu, həm şəxsi inkişaf, həm də təşkilati uğur üçün vacibdir.

İxtiyar sözü Azərbaycan dili və mədəniyyətində dərin mənalar kəsb edən, fərdin və cəmiyyətin azadlıq, məsuliyyət, səlahiyyət və təcrübə anlayışlarını birləşdirən çoxqatlı leksik vahiddir. Hüquqi, fəlsəfi, psixoloji və sosial kontekstlərdə işlənməsi bu sözün əhəmiyyətini daha da artırır. İnsan həyatında, cəmiyyətin inkişafında və idarəetmədə ixtiyar azadlıq və məsuliyyətin harmoniyasını təmin edir. Gündəlik həyat, ədəbiyyat və elmi diskurslarda “ixtiyar” anlayışının təhlili xalqımızın mənəvi dəyərlərinin, demokratik ənənələrinin və şəxsiyyət azadlığının təzahürüdür.

Ən Çox Verilən Suallar