İxvan: İdeologiyası, Fəaliyyət Sahələri

İxvan sözü ərəb mənşəlidir və “qardaşlar” anlamını daşıyır. Lüğəvi baxımdan “ixvan” sözü “əx” – yəni qardaş sözünün cəmi olaraq istifadə edilir. Bu termin təkcə dini və ya sosial məfhum olaraq deyil, həm də müxtəlif tarixi, siyasi və ideoloji kontekstlərdə xüsusi anlam kəsb edir. Tarix boyunca bu söz müxtəlif İslam yönümlü təşkilatların, ideoloji qrupların və dini cəmiyyətlərin özlərini təqdim etdikləri adlardan biri olmuşdur. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərindən etibarən bu adla tanınan müəyyən təşkilatlar İslam dünyasında mühüm təsir gücünə malik olmuş və həm sosial, həm də siyasi sistemlərə təsir göstərmişlər.

İxvan adı ilə tanınan ən məşhur qurumlardan biri Misirdə əsası qoyulmuş “Əl-İxvanül-Müslimin” təşkilatıdır. Bu təşkilat yalnız dini təbliğatla kifayətlənməmiş, siyasi fəaliyyətlərdə də iştirak edərək regionda ciddi təsir gücünə çevrilmişdir. İxvan anlayışının mənşəyi, tarixi rolu, təşkilatlanma formaları və çağdaş dövrdəki mövqeyi geniş şəkildə araşdırılmalıdır.

İxvanın tarixi mənşəyi və inkişaf mərhələləri

İxvan ideyasının müasir formada meydana çıxması 1928-ci ildə Misirdə Həsən əl-Bənnanın rəhbərliyi ilə qurulan “Əl-İxvanül-Müslimin” hərəkatına gedib çıxır. Bu təşkilat İslamın fundamental prinsiplərini yenidən cəmiyyət həyatına qaytarmağı və İslam dəyərləri əsasında idarəetmə quruluşunun bərpa olunmasını hədəfləyirdi. O dövrdə Misirin siyasi və sosial quruluşundakı qeyri-sabitlik, Qərb təsirinin artması və İslam dəyərlərinin zəifləməsi bu kimi cəmiyyətlərin meydana gəlməsinə zəmin hazırlamışdı.

Hərəkat əvvəlcə dini maarifləndirmə, təhsil və ictimai yardım əsaslı fəaliyyətlər həyata keçirməyə başladı. Lakin sonradan təşkilatın siyasi ambisiyaları gücləndi və bu, dövlətlə toqquşmalara səbəb oldu. Təşkilat bir neçə dəfə qadağan olunsa da, fəaliyyətini yeraltı şəkildə davam etdirdi. 1950-ci illərdə prezident Camal Əbdünnasirin dövründə təşkilatın bir çox üzvü həbs edildi, bəziləri isə edam edildi. Ancaq bu təqiblər təşkilatın ideoloji nüfuzunun artmasının qarşısını ala bilmədi.

İxvanın ideologiyası və fəaliyyət sahələri

İxvan təşkilatı ideoloji baxımdan İslam şəriətinə əsaslanan dövlət sistemini müdafiə edir. Onların əsas ideyası odur ki, İslam yalnız ibadət və fərdi əxlaqdan ibarət deyil, eyni zamanda cəmiyyətin idarə olunmasında da əsas prinsip olmalıdır. Bu səbəbdən İxvan öz fəaliyyətini üç əsas istiqamətdə qurmuşdur: təhsil, sosial yardım və siyasi fəaliyyət.

Təhsil sahəsində müxtəlif məktəblər və kurslar təşkil olunmuş, gənclərin İslam prinsipləri əsasında yetişdirilməsi məqsəd qoyulmuşdur. Sosial sahədə isə kasıblara yardım, xəstəxana xidməti, qida paylanması və digər xeyriyyəçilik fəaliyyəti həyata keçirilmişdir. Siyasi baxımdan isə təşkilat zaman-zaman parlament seçkilərində iştirak etmiş, bəzi ölkələrdə hakimiyyətə yaxın mövqelər qazanmışdır.

İxvan və təriqətlər arasında fərqlər

İxvan anlayışı bəzən müxtəlif dini təriqət və sufi cərəyanlarla qarışdırılsa da, əslində fərqli məzmun daşıyır. Təriqətlər daha çox fərdi mənəvi təkmilləşmə və sufizmə əsaslanarkən, İxvan daha çox ideoloji-siyasi bir quruluşu təmsil edir. Onların əsas məqsədi cəmiyyətin siyasi strukturunu dəyişmək və İslamın idarəetmə sistemini bərpa etmək olduğu üçün təriqətlərdən fərqli olaraq daha çox ictimai və siyasi fəaliyyətə yönəliblər.

İxvan ideologiyasının gənclər arasında yayılması

Son illərdə sosial media və rəqəmsal platformalar vasitəsilə İxvan ideologiyasının gənclər arasında yayılması müşahidə olunur. Xüsusilə iqtisadi çətinliklər, sosial ədalətsizlik və kimlik böhranı yaşayan gənclər bu ideoloji yanaşmalara meyil göstərə bilər. Bu da hökumətlərin dini maarifləndirmə və vətəndaş cəmiyyətinin gücləndirilməsi sahəsində daha ciddi siyasətlər aparmasını zəruri edir.

İxvanın beynəlxalq genişlənməsi və təsiri

İxvan yalnız Misirlə məhdudlaşmayaraq, bir çox İslam ölkələrində öz təsirini göstərmişdir. İordaniya, Sudan, Tunis, Qətər, Yəmən və hətta Qərb ölkələrində də fəaliyyət göstərən qolları mövcuddur. Bu ölkələrdə fərqli adlarla fəaliyyət göstərsələr də, ideoloji cəhətdən İxvanın əsas xəttini təqib edirlər. Bu beynəlxalq genişlənmə təşkilatın qlobal təsir dairəsini artırmış, eyni zamanda Qərb dövlətlərinin və bəzi region ölkələrinin narahatlığına səbəb olmuşdur.

Təşkilatın bəzi qolları radikal ideologiyalara meyil göstərmiş və bu səbəbdən bəzi ölkələrdə terrorçuluqla əlaqələndirilmişdir. Misir, Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və digər ölkələrdə İxvan təşkilatı terrorçu qrup kimi tanınmış və fəaliyyətləri qadağan edilmişdir. Lakin eyni zamanda Qətər və Türkiyə kimi ölkələrdə təşkilata yaxın strukturların fəaliyyət göstərməsinə şərait yaradılmışdır.

Azərbaycan kontekstində ixvan anlayışı

Azərbaycan cəmiyyətində “ixvan” sözü ümumilikdə ərəb dilindən gələn dini və mənəvi mənaları ilə tanınır. İslam dini içərisində “ixvan” qardaşlıq anlamında istifadə olunur və daha çox təsəvvüf düşüncəsində xüsusi yer tutur. Lakin İxvanul-Müslimin hərəkatı kontekstində Azərbaycanda açıq şəkildə fəaliyyət göstərən belə bir struktur yoxdur. Bununla belə, dini-ideoloji düşüncələrə maraq göstərən bəzi qruplar tərəfindən təşkilatın ideologiyası mənimsənilə bilər.

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi dini ekstremizmin və radikalizmin yayılmasına qarşı xüsusi nəzarət tədbirləri nəzərdə tutur. Hər hansı xarici dini təşkilatın ölkə daxilində sərbəst və qeydiyyatsız şəkildə fəaliyyət göstərməsi hüquqi məsuliyyət doğurur. Bu səbəbdən İxvan ideologiyasının yayılması hüquqi və ictimai nəzarət altındadır.

İxvan və müasir dövrün siyasi proseslərində rolu

Ərəb baharı hadisələri zamanı İxvan hərəkatı bir çox ölkədə əsas siyasi qüvvəyə çevrildi. Xüsusilə Misirdə Hüsnü Mübarək rejiminin devrilməsindən sonra keçirilən seçkilərdə təşkilatın siyasi partiyası olan “Azadlıq və Ədalət Partiyası” parlamentdə əksəriyyəti qazandı. Lakin daha sonra baş verən hərbi çevriliş nəticəsində İxvan yenidən qadağan olundu və rəhbərlik təqibə məruz qaldı.

Bu proseslər İxvanın həm nüfuzunun, həm də zəif cəhətlərinin üzə çıxmasına səbəb oldu. Təşkilat cəmiyyətin böyük hissəsinin dəstəyini qazansa da, mütəşəkkil dövlət strukturlarını idarəetmədə səriştə çatışmazlığı yaşadı. Bu da onun siyasi baxımdan geri çəkilməsinə gətirib çıxardı. Müasir dövrdə İxvan daha çox ideoloji təşkilat olaraq fəaliyyət göstərməkdədir.

Tənqidlər və mübahisəli məqamlar

İxvan təşkilatına qarşı yönəlmiş tənqidlərin əsasını onun siyasi İslamı ön plana çəkməsi və dünyəvi dövlət sistemlərinə qarşı çıxması təşkil edir. Bəzi tədqiqatçılar təşkilatın radikal qruplarla ideoloji yaxınlıq göstərdiyini bildirir. Bununla yanaşı, təşkilatın sosial yardım adı altında öz ideologiyasını yayması da bəzi dairələr tərəfindən manipulyativ hesab edilir.

Digər tərəfdən, İxvanın təhsil və xeyriyyə fəaliyyətləri, kasıb təbəqəyə dəstək verməsi, cəmiyyətin müəyyən təbəqələri üçün cəlbedici olmuşdur. Bu ikili mövqe təşkilatın həm qadağan edilməsi, həm də dəstəklənməsi səbəbindən hər zaman mübahisəli qrup olaraq qalmasına səbəb olmuşdur.

İxvan anlayışı və eyni adlı təşkilatlar müasir İslam dünyasında mühüm siyasi və ideoloji proseslərdə iştirak etmişdir. Onların ideologiyası İslamın ictimai və siyasi sahədə tətbiqi üzərində qurulmuşdur. Bəzi ölkələrdə bu ideologiya dəstəklənmiş, digərlərində isə təhlükə kimi qiymətləndirilmişdir. İxvanın gələcək fəaliyyəti, onun dəyişən qlobal və regional kontekstdə necə uyğunlaşacağı ilə sıx bağlıdır. Təşkilatın əsas üstünlüyü sosial təməllərə əsaslanması olsa da, siyasi səriştəsizlik və radikalizmlə ittihamlar onun zəif cəhətləri olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar