İydə Ağacı : Becərilməsi , Baxımı

Azərbaycan təbiətinin bənzərsiz florasında xüsusi yeri olan iydə ağacı həm qədim ənənələrdə, həm də gündəlik həyatda dəyərli və sevilən bitkilərdən biri kimi tanınır. Bu ağac, əsrlər boyu həm kənd təsərrüfatında, həm də xalq təbabətində, eləcə də dekorativ landşaft dizaynında geniş istifadə olunub. İydə ağacının füsunkar qoxusu, qeyri-adi dadı və sağlamlığa olan müsbət təsirləri onu bir çox bölgədə məşhurlaşdırıb. Müasir dövrdə ekoloji cəhətdən davamlı yaşıllıq zonalarının salınmasında, meyvəçiliyin inkişafında və kənd təsərrüfatının innovativ sahələrində də iydə ağacına maraq artmaqdadır.

İydə ağacının fərqli xüsusiyyətləri, möhkəmliyi və iqlimə uyğunlaşma qabiliyyəti onu Azərbaycanın bir sıra regionlarında geniş yayılmasına səbəb olub. Həm təbii, həm də insan tərəfindən əkilən formalarına rast gəlinən bu ağac, xüsusilə quraqlığa, küləyə və duzlu torpaqlara davamlılığı ilə seçilir. İydə ağacının meyvəsi, çiçəyi, qabığı və yarpağı xalq arasında müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunur.

İydə Ağacının Botanik Xüsusiyyətləri

İydə ağacı (lat. Elaeagnus angustifolia) Elaeagnaceae fəsiləsinə aid olan, yarpaqdökməz və ya yarpağını qismən tökən çoxillik bitkidir. Hündürlüyü adətən 3-10 metr arasında dəyişir, bəzi şəraitdə isə daha yüksək formalarına da rast gəlinir. Gövdəsi hamar və ya nazik qabıqlı, bəzən tikanlı, budaqları isə gümüşü-yaşıl rəngdə və tüklü olur. Yarpaqları ensiz, uzunsov, yaşıl və ya gümüşü-boz rəngli, bir az yapışqan və nazik təbəqəli görünür.

Çiçəkləmə dövrü adətən may-iyun aylarına təsadüf edir. Çiçəkləri kiçik, sarımtıl, olduqca gözəl qoxulu və bal arıları üçün cəlbedici olur. İydə meyvəsi – giləmeyvə şəklində, oval formalı, əvvəlcə yaşıl, sonra sarımtıl-qəhvəyi və parlaq rəngə çevrilir. Meyvənin səthində gümüşü rəngli, incə bir örtük olur. Daxilində tək toxum yerləşir. İydə meyvəsi bərk və şirindir, özünəməxsus dada malikdir.

İydə Ağacının Bioloji Yayılması və Böyümə Şərtləri

İydə ağacı çox geniş coğrafiyada yayılıb və müxtəlif iqlim şəraitində asanlıqla kök salır. O, əsasən Asiyanın qərb və cənub-qərb bölgələrində, Yaxın Şərqdə, Qafqazda, Orta Asiyada, həmçinin Azərbaycanın aran və dağətəyi rayonlarında geniş yayılıb. İydə torpağın növünə və keyfiyyətinə xüsusi tələb qoymur, quraqlığa, yüksək temperatura və hətta duzlu torpaqlara asanlıqla dözümlüdür. Ona görə də, iydə ağacı tez-tez çöl, yarımsəhra və quraq zonalarda yaşıllıq zolağı, küləkdən qoruyucu sədd və eroziya əleyhinə bitki kimi əkilir.

Bu ağac işığa tələbkar, kölgəyə isə nisbətən dözümlüdür. Dərin və güclü kök sistemi sayəsində torpağın dərin qatlarından su çəkə bilir. Əkildikdən sonra 2-3 il ərzində güclü şəkildə inkişaf edir və 6-7 yaşında bol məhsul verir. Çoxalma əsasən toxum və kök pöhrələri vasitəsilə baş verir, bəzən də şitil və ya qələm üsulu ilə artırılır.

İydə Ağacının Ekoloji və İqtisadi Əhəmiyyəti

İydə ağacının təbiət və kənd təsərrüfatında rolu olduqca böyükdür. O, torpağın eroziyadan qorunmasında, küləkli və quraq ərazilərdə yaşıl sədd yaradılmasında və səhralaşma ilə mübarizədə mühüm rol oynayır. Kökləri azot fiksə edən bakteriyalarla simbiotik münasibətdə olur, bu isə torpağın münbitliyini artırır. İydə ağacı səmərəli olaraq suvarma kanal və çay kənarlarında əkilir, həm də bağ və təsərrüfatların qoruyucu zolaqları kimi istifadə olunur.

İqtisadi baxımdan, iydə meyvəsi yüksək qida və enerji dəyərinə malikdir, bir çox bölgədə ticarət və sənaye məqsədilə toplanır və satılır. İydə ağacının oduncağı möhkəm və davamlıdır, sənaye və məişətdə istifadə edilir. Onun budaqları və yarpaqları heyvandarlıqda yem, meyvəsi isə həm təzə, həm də qurudulmuş halda qida kimi istifadə olunur. İydənin dekorativ xüsusiyyətləri də peyzaj dizaynında, şəhərsalma və yaşıllıqların artırılmasında geniş tətbiq edilir.

İydə Ağacının Becərilməsi və Baxımı

İydə ağacının əkilməsi üçün yaz və ya payız ayları daha uyğundur. Toxum, kök pöhrəsi və ya şitil vasitəsilə artırılır. Əkin zamanı torpaq yaxşı hazırlanmalı, su və işıq təmin edilməlidir. Toxumla artırıldıqda əvvəlcə 1-2 ay qumlu, nəm torpaqda saxlanılır, sonra əsas yerə əkilir. İydə gənc yaşlarında müntəzəm suvarma və yumşaltma tələb etsə də, yetkin bitki su çatışmazlığına və torpaq kasadlığına olduqca dözümlüdür.

İydə ağacı zərərvericilərə və xəstəliklərə qarşı da nisbətən davamlıdır. Xüsusilə torpağın şoran və ya duzlu olması, güclü küləklər və quraqlıq şəraitdə belə, iydə problemsiz inkişaf edir. Budaqlarının vaxtaşırı budanması, quru və zədələnmiş hissələrin təmizlənməsi, torpağın havalandırılması bitkinin sağlamlığını artırır.

İydə Ağacının Meyvəsi və Onun Faydaları

İydə meyvəsi kiçik, oval, bərk və şirindir. Tərkibində şəkərlər, zülallar, vitaminlər (xüsusilə C, B qrupu), minerallar (kalium, maqnezium, fosfor və s.), üzvi turşular və antioksidantlar çoxdur. Meyvənin tərkibindəki bioloji aktiv maddələr orqanizm üçün immuniteti gücləndirir, enerjini artırır və müxtəlif xəstəliklərin profilaktikasında kömək edir.

İydə meyvəsi təzə, qurudulmuş, mürəbbə və kompot şəklində yeyilir. Azərbaycanda qədimdən toy, nişan və bayram süfrələrinin bəzəyi olan iydə, həmçinin xalq təbabətində və desertlərdə geniş istifadə olunur. Onun toxumları, qabığı və yarpaqları da müxtəlif məqsədlərlə işlədilir.

İydə Ağacının Xalq Təbabətində Tətbiqi

İydə ağacı xalq təbabətində geniş yayılıb və çoxsaylı müalicəvi xüsusiyyətləri ilə seçilir. İydə meyvəsi öskürək, soyuqdəymə, həzm pozğunluğu, immun zəifliyi və halsızlıq üçün tövsiyə edilir. Onun yarpaqlarından hazırlanmış dəmləmə və çaylar iltihabəleyhinə, qızdırmasalıcı və sakitləşdirici təsirə malikdir.

İydə toxumları və qabığından hazırlanmış məlhəmlər yaraların sağalmasını sürətləndirir, dəri xəstəliklərində istifadə olunur. Meyvənin şirəsi və püresi böyrək, mədə və qaraciyər problemlərində də faydalı hesab edilir. Həmçinin, iydə müxtəlif virus və bakterial infeksiyalara qarşı təbii müdafiə vasitəsidir.

Qeyd edək ki, iydə ağacının xalq təbabətində istifadəsi yalnız əlavə müalicə metodu kimi dəyərləndirilməli, hər hansı xəstəlik zamanı həkim məsləhəti alınmalıdır.

Qida və Sənayedə İstifadəsi

İydə meyvəsindən mürəbbə, kompot, meyvə pastası, cem, şirə, şərbət və un hazırlanır. Qurudulmuş iydə uzun müddət saxlanılır, enerji və vitamin ehtiyatı kimi qiymətləndirilir. Təbii dadı və ətirli qoxusu ilə çay süfrələrinin ayrılmaz hissəsidir. Qida sənayesində iydədən həm əlavə məhsul, həm də bəzək kimi istifadə olunur.

İydə ağacının oduncağı mebel, musiqi alətləri, əl işləri və sənətkarlıqda istifadə olunur. Onun yarpaqları bəzi bölgələrdə mal-qaraya yem kimi verilir. Ağacın özəyindən və qabığından alınan maddələr isə boya və kosmetika sənayesində qiymətlidir.

İydə Ağacının Mədəniyyətdə və Ədəbiyyatda Yeri

İydə ağacı Azərbaycan xalq yaradıcılığında, ədəbiyyatda, poeziyada, rəvayət və nağıllarda tez-tez rast gəlinir. O, təmizlik, səmimiyyət, müqəddəslik və qonaqpərvərlik rəmzi kimi qiymətləndirilir. Xüsusilə Novruz və digər xalq mərasimlərində iydə meyvəsi bolluq və bərəkət əlaməti kimi süfrələrə qoyulur.

Aşıq ədəbiyyatında, bayatılarda və xalq mahnılarında iydə, bəzən saf eşqin, ayrılığın və təmənnasız dostluğun simvolu kimi təqdim edilir. Dədə-babadan qalma evlərin həyətində böyüyən iydə ağacı ailə ocağının müqəddəsliyi və nəsil yadigarı sayılıb.

İydə Ağacının Qorunması və Ekoloji Problemlər

İydə ağacının geniş yayılmasına baxmayaraq, bəzi regionlarda məhdud miqdarda qalmış, təbii ekosistemdə azalmışdır. Torpaq eroziyası, qeyri-qanuni kəsim, şəhərsalmanın təsiri və iqlim dəyişiklikləri iydə ağacının biomüxtəlifliyinə və davamlılığına mənfi təsir göstərir. Ekoloji tarazlığın qorunması üçün iydə ağacının təbii areallarının və genofondunun qorunması, yeni əkin sahələrinin artırılması və maarifləndirici tədbirlərin təşkili vacibdir.

Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları, ekoloji cəmiyyətlər iydə ağacının becərilməsini, təbliğini və qorunmasını dəstəkləməlidir. Şəhər və kənd yaşıllaşdırmasında, məktəb və ictimai yerlərdə iydə əkinləri təşviq olunmalıdır.

İydə ağacı Azərbaycanın təbiətində və xalq yaddaşında dərin iz buraxmış nadir və faydalı bitkilərdən biridir. Onun ekoloji, qida, tibbi, dekorativ və mədəni əhəmiyyəti həm keçmişdə, həm də bu gün xüsusi yer tutur. İydə ağacı torpağa, insana və cəmiyyətə bolluq, sağlamlıq və gözəllik bəxş edir. Bu qiymətli ağacın qorunması, becərilməsi və dəyərinin gələcək nəsillərə ötürülməsi hər birimizin vəzifəsidir.

Müasir dövrdə də iydə ağacının ekoloji, iqtisadi və mədəni əhəmiyyətini qoruyub saxlamaq, bu təbii sərvətdən daha effektiv istifadə etmək və iydənin biomüxtəlifliyini genişləndirmək vacibdir. Beləliklə, iydə ağacı həm insan sağlamlığının, həm də təbiətin gözəlliyinin və zənginliyinin simvolu kimi yaşayır və yaşamağa davam edir.

Ən Çox Verilən Suallar