İyerarxiya: Mənası, Tətbiq Sahələri

İnsan cəmiyyətləri tarix boyu öz fəaliyyətlərini nizamlı və sistemli şəkildə həyata keçirmək üçün müxtəlif strukturlar qurmuşdur. Bu strukturlar içərisində ən mühüm və köklü olanlardan biri də iyerarxiyadır. İyerarxiya, insanlar arasında münasibətlərin və məsuliyyətlərin pilləli formada təşkili deməkdir. Ailə, dövlət, ordu, təhsil sistemi, şirkətlər və hətta gündəlik sosial münasibətlərdə belə bu quruluş mövcuddur. Bu anlayış yalnız idarəetmə funksiyası ilə məhdudlaşmır, həm də cəmiyyətin intizamı, ədalət bölgüsü, səlahiyyətin verilməsi və qərarvermə mexanizmlərini əhatə edir. Müasir dövrdə texnologiyanın, informasiya axınının və təşkilati modellərin inkişafı ilə iyerarxik strukturlar da təkamül keçirir. Bəzən bu təkamül daha çevik və qeyri-formal sistemlərə doğru yönəlir. Ancaq yenə də əsas struktur kimi iyerarxiya bir çox sahədə aktual və funksional olaraq qalır.

İyerarxiya anlayışının mənşəyi və mənası

İyerarxiya sözü qədim yunan mənşəlidir. “Hierarchia” ifadəsi “müqəddəs idarəetmə” və ya “nizamlı rəhbərlik” mənasını daşıyır. İlk dövrlərdə daha çox dini sistemlərdə tətbiq edilən bu anlayış, sonradan inzibati və sosial sahələrdə də geniş istifadə edilməyə başlanmışdır.

Hazırda iyerarxiya, bir struktur daxilində mövcud olan səlahiyyət, məsuliyyət və qərarvermə pillələrini göstərən bir sistem kimi qəbul edilir. Hər pillədəki şəxs və ya qurum özündən yuxarıya tabe olur və özündən aşağıya rəhbərlik edir. Bu ardıcıllıq vasitəsilə sistemin vahid şəkildə fəaliyyət göstərməsi təmin olunur.

İyerarxiyanın əsas xüsusiyyətləri

İyerarxik sistemin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri pilləli və əlaqəli struktura sahib olmasıdır. Hər bir səviyyə bir və ya bir neçə digər səviyyə ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərir. Ümumilikdə isə bu strukturların başlıca xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: pilləlilik, tabeçilik, mərkəzləşmiş idarəetmə və funksional qarşılıqlı əlaqə. Bu xüsusiyyətlər sayəsində sistem daxilində məsuliyyət bölgüsü daha aydın şəkildə müəyyən edilir və idarəetmə daha səmərəli olur.

Pilləli struktur qərarvermə ardıcıllığını dəqiq şəkildə müəyyən edir. Hər kəs öz yerini və funksiyasını bilir. Əmr-komanda münasibətləri aydın və səmərəli şəkildə işləyir. Bu həm də nizam-intizamın qorunmasında mühüm rol oynayır.

İyerarxiyanın növləri

İyerarxiya müxtəlif sahələrdə fərqli şəkildə tətbiq edilir və bu səbəbdən bir neçə əsas formaya bölünür.

İnzibati iyerarxiya dövlət idarəçiliyində tətbiq olunan sistemdir. Burada prezidentdən başlayaraq müxtəlif vəzifəli şəxslərə qədər ardıcıl bir qərarvermə zənciri mövcuddur. Mərkəzi və yerli idarə orqanları arasında funksional bölgülər aydın şəkildə müəyyən olunur.

Sosial iyerarxiya cəmiyyət üzvlərinin status, gəlir, təhsil və nüfuz kimi göstəricilər əsasında pillələnməsini bildirir. Bu sistemdə aristokratlar, orta təbəqə və aşağı sosial siniflər kimi ayrımlar müşahidə olunur.

Hərbi iyerarxiya ordu daxilində olan rütbə və səlahiyyət bölgüsünü əhatə edir. Əsgərdən generala qədər olan struktur sərt tabeçilik və ciddi intizam üzərində qurulmuşdur.

Dini iyerarxiya dinlərdə mövcud olan rəhbərlik və dini vəzifə bölgüsünü əhatə edir. Məsələn, İslamda şeyx, müctəhid, imam kimi dini liderlər arasında pillələnmə olur.

Korporativ iyerarxiya şirkətlərdəki idarəetmə strukturunu əhatə edir. Burada CEO, menecerlər, şöbə rəhbərləri və əməkdaşlar arasında funksional və qərarvermə əlaqəsi mövcuddur.

Təhsil iyerarxiyası isə təhsil müəssisələrində mövcud olan rəhbərlik sistemini göstərir. Məsələn, rektor, dekan, müəllim və tələbə arasında təşkil olunmuş pilləli sistem buna misal ola bilər.

İyerarxiyanın üstünlükləri

İyerarxiyanın cəmiyyətə və təşkilatlara verdiyi ən böyük töhfə strukturlaşdırılmış və səmərəli idarəetməni təmin etməsidir. Bu sistem sayəsində qərarlar tez və effektiv şəkildə qəbul edilə bilir. Əmək bölgüsü daha düzgün aparılır və hər kəs öz məsuliyyət dairəsini dəqiq bilir.

Bununla yanaşı, iyerarxiya idarəetmə prosesində nəzarət və hesabatlılığı artırır. Hər bir şəxs və ya qurum birbaşa yuxarı səviyyəyə cavabdeh olduğundan məsuliyyət daha aydın şəkildə dağılır. Bu da fəaliyyətin keyfiyyətinə və nəticə yönümlülüyə müsbət təsir edir.

Xüsusilə hərbi və fövqəladə vəziyyətlərdə iyerarxik strukturun əhəmiyyəti daha da artır. Çünki bu zaman tabeçilik zənciri və dəqiq əmr-komanda mexanizmi həyati əhəmiyyət daşıyır.

İyerarxiyanın mənfi cəhətləri

İyerarxik strukturun müəyyən çatışmazlıqları da mövcuddur. Ən önəmlisi, bəzən bu sistemdə qərarların qəbulunda yavaşıma və bürokratik ləngimələr müşahidə olunur. Səlahiyyətlərin yalnız yuxarı pillədə cəmlənməsi alt pillələrin təşəbbüskarlığını azalda bilər.

Digər tərəfdən, sərt iyerarxik sistemlərdə yaradıcılıq, innovasiya və açıq dialoqun qarşısı alına bilər. Alt pillələrdə olan şəxslər öz fikirlərini açıq şəkildə ifadə etməkdən çəkinə bilər və bu da sistemin inkişafına mənfi təsir göstərə bilər.

Həmçinin, bu cür strukturların qeyri-ədalətli bölgülərə səbəb olması, sosial bərabərsizliyin güclənməsinə yol aça bilər. Yüksək vəzifələrdə olanların imtiyazlı olması, aşağı pillələrdə olanların isə uzun müddət dəyişməz vəziyyətdə qalması narazılıq yarada bilər.

İyerarxiyanın gündəlik həyatda əks olunması

İyerarxiya anlayışı yalnız dövlət və korporativ strukturlarda deyil, gündəlik həyatın bir çox sahəsində rast gəlinir. Ailə strukturu da iyerarxik formada təşkil olunmuşdur. Valideynlər ailənin rəhbəri olaraq qərarverici funksiyasını daşıyır, uşaqlar isə onlara tabe olur.

Məktəblərdə direktor, müəllim, sinif nümayəndəsi və şagirdlər arasında da iyerarxik münasibətlər müşahidə olunur. Eyni qayda universitet, ictimai təşkilatlar və hətta dost qrupları arasında da müşahidə oluna bilər.

Sosial mediada isə iyerarxiya izləyici sayı, təsdiqlənmiş hesablar və nüfuz əsasında formalaşır. Bəzi şəxslər daha çox nüfuz sahibi hesab olunduğundan onların fikirləri daha geniş yayılır.

Texnologiyada iyerarxiya anlayışı

Texnologiya sahəsində də iyerarxiya strukturu geniş istifadə olunur. Kompüter fayl sistemlərində qovluqlar və alt qovluqlar müəyyən iyerarxik formada təşkil edilir. Ana qovluq altında alt qovluqlar və sənədlər saxlanılır və bu struktur sistemin idarə olunmasını asanlaşdırır.

Verilənlər bazasında da məlumatların iyerarxik şəkildə təşkil edilməsi informasiya emalını daha səmərəli edir. İnternet saytlarının URL strukturları belə bir iyerarxiyaya əsaslanır.

Müasir idarəetmədə iyerarxiyanın təkamülü

Müasir dövrdə iyerarxiyanın sərt və avtoritar formaları artıq tənqid olunur. Çünki bu strukturlar yaradıcılığı və çevikliyi məhdudlaşdırır. Yeni idarəetmə modelləri, xüsusilə texnoloji şirkətlərdə, daha çox çeviklik, kollektiv qərarvermə və şəffaflıq üzərində qurulur.

Holokrasiya, çevik idarəetmə və şəbəkə modelləri kimi yanaşmalar iyerarxik strukturların yumşaldılmasına yönəlib. Bu sistemlərdə fərdlər daha çox məsuliyyət daşıyır və qərarvermə prosesində iştirak edirlər.

Amma bu, o demək deyil ki, iyerarxiya tamamilə ləğv olunur. Əksinə, ən çevik təşkilatlarda belə müəyyən rəhbərlik strukturu və funksional pillələnmə mövcud olur.

Cəmiyyət və mədəniyyətdə iyerarxiyanın rolu

İyerarxiyaya münasibət mədəniyyətlər arasında fərqlidir. Şərq ölkələrində, məsələn, Çin, Koreya və Yaponiya kimi cəmiyyətlərdə iyerarxiyaya böyük önəm verilir. Orada yaş, vəzifə, status əsaslı münasibətlər daha sərtdir. Qərb cəmiyyətlərində isə daha üfüqi və kollektiv yanaşmalar üstünlük təşkil edir.

Azərbaycan cəmiyyətində də iyerarxik strukturlar dərin kök salmışdır. Ailə, dövlət qurumları, təhsil sistemi və sosial münasibətlərdə bu strukturun izlərini açıq şəkildə görmək mümkündür. Bu həm müsbət funksiyalar daşıyır, həm də zaman-zaman dəyişiklik və çevikliyə ehtiyac yaradır.

İyerarxiya, insan cəmiyyətinin ən qədim və eyni zamanda müasir struktur prinsiplərindən biridir. Onun vasitəsilə sistemli və funksional idarəetmə, məsuliyyət bölgüsü və sosial nizam mümkün olur. Əgər iyerarxik sistemlər düzgün qurularsa, onlar həm təşkilatlar, həm də cəmiyyət üçün faydalı alətlərə çevrilə bilər. Lakin bu sistemlər zamanın tələblərinə uyğun olaraq yenilənməli və daha çevik formaya salınmalıdır. Çünki inkişaf edən dünya, dəyişən sosial dəyərlər və texnologiyanın təsiri iyerarxik strukturları da daim yenidən düşünməyi zəruri edir.

Ən Çox Verilən Suallar