İynə, İynə Ucu, Düymə Oyunu: Tarixi, Oynanma Qaydası

Uşaq oyunları hər bir xalqın mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. Onlar yalnız əyləncə vasitəsi deyil, eyni zamanda uşaqların sosiallaşma, fiziki inkişaf, psixoloji adaptasiya və dəyərləri öyrənmə mühitidir. Azərbaycan xalq mədəniyyətində bu oyunlar çoxşaxəli və zəngindir. Onlardan biri də “İynə, iynə ucu, düymə” oyunu kimi tanınan və əsasən kiçik yaşlı uşaqlar arasında oynanılan, həm əyləncəli, həm də təsəvvür gücünü artıran oyun növüdür. Bu oyun illər boyunca nənələrin, anaların, bacıların nəsildən-nəslə ötürdüyü bir xalq oyunudur.

Oyunun mənşəyi və tarixi

“İynə, iynə ucu, düymə” oyununun dəqiq tarixi bilinməsə də, onun qədim türk və Azərbaycan xalq mədəniyyətinin şifahi ənənələrindən qaynaqlandığı ehtimal olunur. Xüsusilə kənd yerlərində böyüyən uşaqlar arasında daha geniş yayılmış bu oyun, sadə vasitələrlə – iynə, düymə, parça və əllə icra olunan üsullarla həyata keçirilirdi.

Bu oyun folklor elementləri ilə zəngindir və anaların körpələrini əyləndirmək, onların diqqətini toplamaq və eyni zamanda əyləndirərək zehni inkişaf etdirmək üçün yaratdığı sadə, lakin dərin məna daşıyan bir uşaq oyunudur.

Oyunun strukturu və oynanma qaydası

“İynə, iynə ucu, düymə” oyunu, ümumiyyətlə, iki nəfərlə və ya bir qrup uşağın iştirakı ilə keçirilə bilər. Aşağıda oyunun tipik icra forması verilmişdir:

Oyunun mərhələləri:

• Əllərin düzülməsi:
  • Uşaqlar ya da bir uşaq və bir böyük (məsələn, ana) üz-üzə oturur.
  • Bir oyunçu əlini sıx bağlı vəziyyətdə tutar.
  • Digər oyunçu isə barmaqları ilə o birinin əlindən içəri keçərək hərəkət etdirər.
• Sözlərin deyilməsi:
  • Ənənəvi sözlər belədir:İynə, iynə ucu, düymə,
    İynə keçdi, ucu keçdi, düymə keçmədi.
    Hansı əlində qaldı düymə?
• Təxmin və açılış:
  • Qarşı tərəf hansı əlin içində düymənin olduğunu təxmin etməli olur.
  • Düz taparsa – növbə dəyişir, səhv taparsa – eyni oyunçu davam edir.

Oyunun bu forması həm sözlü oyun xüsusiyyəti daşıyır, həm də təxəyyül və diqqət bacarığını inkişaf etdirir.

Oyunun məqsədi və rolu

Bu sadə görünsə də, çoxşaxəli bir xalq oyunudur. Məqsəd təkcə əylənmək deyil:

• Zehni bacarıqların inkişafı: Təxmin, diqqət, müşahidə və yaddaş kimi funksiyalar stimullaşdırılır.
• Əl bacarığı: Barmaq hərəkətləri, manipulyativ hərəkətlər vasitəsilə motor bacarıqlar inkişaf edir.
• Sosial münasibətlər: Uşaqlar arasında ünsiyyət, qaydalara riayət, növbəlilik və paylaşım vərdişi formalaşır.
• Ənənəvi dəyərlərin ötürülməsi: Bəzi ailələrdə bu oyun “nağıl” elementləri ilə birgə istifadə olunur və nəticədə folklor elementi kimi dəyərləndirilir.

Psixoloji və pedaqoji əhəmiyyəti

Bu oyun sadəcə bir əyləncə deyil, eyni zamanda pedaqoji baxımdan faydalıdır:

• Təxəyyülün inkişafı: Uşaq, oyun vasitəsilə görünməyən bir obyektin mövcudluğunu düşünür və analiz edir.
• Əlavə tərbiyəvi cəhət: Qaydaya əməl etmə, dözümlülük və başqasını dinləmə bacarıqları inkişaf edir.
• Sensor-motor bacarıqlar: Hərəkət və hiss əlaqəsi ilə uşağın beyini inkişaf edir.

Oyun zamanı istifadə olunan ifadələrin dili və poetikası

“İynə, iynə ucu, düymə” kimi oyunlar həm də şifahi poeziya elementləri daşıyır. Burada ritmik və melodik təkrarlamalar, aliterasiyalar və uşaq şeirlərinə xas ifadələr müşahidə olunur.

Sözlərdəki ahəng – “keçdi, keçdi, keçmədi” – həm yaddaqalan, həm də eşitmə ilə yaddaşın əlaqəsini gücləndirən formadadır. Bu, uşaqların dil bacarıqlarının inkişafına da yardım edir.

Müasir dövrdə oyunun vəziyyəti

Əvvəllər kənd yerlərində və ya nənə-baba evlərində geniş şəkildə oynanılan bu oyun, bu gün şəhərlərdə və texnologiya mühitində yaşayan uşaqlar tərəfindən nadir hallarda bilinməkdədir. Bunun əsas səbəbləri bunlardır:

• Texnologiyanın üstünlüyü və telefon-planşetlərə bağlılıq
• Valideynlərin zaman məhdudiyyəti
• Ənənəvi oyunların unudulması

Lakin bu oyunlar valideyn-uşaq bağını gücləndirmək, uşağın emosional zənginliyini artırmaq və ən əsası xalq yaddaşını yaşatmaq üçün əvəzolunmaz vasitələrdir.

Bu oyunla bağlı alternativ formalar

Bəzi bölgələrdə oyunun sözləri bir qədər fərqli deyilir:

• “İynə keçdi, ucu keçdi, düymə suya düşdü” kimi variantlar var.
• Əl əvəzinə bəzi yerlərdə örtülmüş parça içərisində düymə gizlədilir.
• Uşaqlar bir dairə formasında əyləşib oynayırlar və növbə ilə biri oyunu idarə edir.

Bu variasiyalar oyunun zəngin folklor və lokal xüsusiyyət daşıdığını sübut edir.

Oyunun məktəbəqədər təhsil proqramlarında tətbiqi

Müasir məktəbəqədər təhsil proqramlarında bu tip ənənəvi oyunlardan istifadə tədris prosesini canlandırmaq və milli dəyərləri ötürmək baxımından vacibdir. Oyunlar həm də dərslərin daha interaktiv və yaddaqalan olmasına yardım edir. Məsələn:

• Dil bacarıqları – şifahi nitqin inkişafı
• Hərəkət bacarıqları – barmaq motorikası
• Sosial əlaqə – kollektiv davranış vərdişləri

Folklorşünasların qiymətləndirməsi

Folklorşünas alimlər bu oyunu Azərbaycan xalq oyunlarının kiçik formalarından biri kimi təsnif edirlər. Bu oyun nə qədər sadə görünsə də, dərin mədəni və sosial anlamlar daşıyır. Oyun içindəki obyektlər – iynə, düymə – gündəlik həyatın simvollarıdır və xalq təsəvvüründə bu əşyaların da öz simvolik yeri vardır.

“İynə, iynə ucu, düymə” oyunu – Azərbaycan xalqının zəngin şifahi mədəniyyətinin bir hissəsidir. Oyun sadə olsa da, uşaq inkişafında mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə bu kimi oyunların yenidən uşaqların gündəlik fəaliyyətinə daxil edilməsi, həm ailə bağlarını gücləndirəcək, həm də mədəni yaddaşı yaşadacaq. Valideynlər, müəllimlər və tərbiyəçilər bu oyunları sadə vasitələrlə tətbiq edərək həm əyləncəli, həm də faydalı bir mühit yarada bilərlər.

Ən Çox Verilən Suallar