İyot: Xüsusiyyətləri, Sağlamlıqdakı Rolu

İnsan sağlamlığı, düzgün qidalanma və bədən funksiyalarının balanslı işləməsi üçün mikroelementlər böyük rol oynayır. Bu mikroelementlər adətən çox az miqdarda tələb olunsa da, onların çatışmazlığı bədəndə ciddi fizioloji pozuntulara səbəb ola bilər. Mikroelementlər orqanizmin müxtəlif sistemlərində, hormon sintezi, immun müdafiə, enerji çevrilməsi, sinir impulslarının ötürülməsi və ferment fəaliyyətləri kimi mühüm proseslərdə iştirak edir. Belə mühüm mikroelementlərdən biri də iyot adlanan kimyəvi elementdir. İyot, orqanizmdə az miqdarda olmasına baxmayaraq, həyati vacib funksiyaların yerinə yetirilməsində əsas rol oynayır. Əsasən qalxanabənzər vəzinin hormonlarının sintezində iştirak edən bu maddə maddələr mübadiləsinin sürətinə, sinir sisteminin normal fəaliyyətinə, beyin inkişafına və enerji istehsalına birbaşa təsir göstərir. Hamiləlik və uşaqlıq dövründə iyot çatışmazlığı dölün beyin inkişafında geriləməyə, doğuşdan sonra isə zehni və fiziki inkişafda gecikmələrə səbəb ola bilər. Həmçinin yetkin insanlarda da bu çatışmazlıq zob, hipotiroidizm və digər qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri ilə nəticələnə bilər.

İyot nədir?

İyot kimyəvi cəhətdən halogenlər qrupuna daxil olan qeyri-metal elementdir. Onun kimyəvi simvolu I, atom nömrəsi isə 53-dür. Halogenlər qrupunda yerləşən digər elementlər kimi, iyot da reaktiv və bioloji əhəmiyyətli maddədir.

Təmiz halda bənövşəyi-buxarlı, tünd-boz kristal şəklində olur. Qızdırıldıqda sublimasiya olunur, yəni maye hal keçmədən birbaşa buxara çevrilir. Bu xüsusiyyəti onu digər halogenlərdən fərqləndirir və sənayedə müxtəlif proseslər üçün faydalı edir.

İyotun kəşfi və tarixçəsi

İyot ilk dəfə 1811-ci ildə fransız kimyaçı Bernard Courtois tərəfindən kəşf edilmişdir. O, dəniz yosunlarından duz turşusu ilə reaksiya zamanı yeni bir maddənin tünd bənövşəyi buxar verdiyini müşahidə etdi. Daha sonra bu maddənin yeni bir element olduğu sübut edildi və ona “ioeides” – yəni yunanca “bənövşəyi” mənasını verən ad verildi. Bu söz zamanla iyot (iodine) şəklində qəbul edildi.

İyotun əsas xüsusiyyətləri

• Simvolu: I
• Atom nömrəsi: 53
• Atom kütləsi: 126.9 g/mol
• Hal vəziyyəti: Bərk (standart şəraitdə)
• Rəngi: Tünd-boz (bərk halda), bənövşəyi (buxar halında)
• Suda az, spirt və ya kalium yodid məhlulunda yaxşı həll olur

Kimyəvi baxımdan iyot asanlıqla digər maddələrlə reaksiya verir, xüsusilə natrium, kalium və hidrojenlə duzlar əmələ gətirir. Məsələn, kalium iyodid (KI) tibbi sahədə geniş istifadə olunur.

İyotun orqanizmdə rolu

İyot insan orqanizmi üçün həyati əhəmiyyətli mikroelementdir. Əsas funksiyası qalxanabənzər vəzinin hormonlarının sintezində iştirak etməkdir. Bu hormonlar – tiroksin (T4) və triiodtironin (T3) – maddələr mübadiləsinin tənzimlənməsində, bədənin enerji balansında və hüceyrə fəaliyyətlərində mühüm rol oynayır.

İyotun orqanizmdə digər əhəmiyyəti:

• Maddələr mübadiləsini sürətləndirir
• Beyin və sinir sisteminin inkişafında rol oynayır
• Dölün sağlam inkişafı üçün vacibdir
• Əzələ və sinir sistemi arasında siqnalların ötürülməsini təmin edir

İnsan orqanizmi iyotu sintez edə bilmir, ona görə də onu mütləq qidalar vasitəsilə qəbul etməlidir.

İyot çatışmazlığı və təsirləri

İyot çatışmazlığı bir çox sağlamlıq probleminə səbəb ola bilər. Ən çox rast gəlinən fəsad zob xəstəliyidir. Qalxanabənzər vəzi kifayət qədər hormon ifraz edə bilmədikdə böyüyür və boynun ön hissəsində şişkinlik əmələ gəlir.

İyot çatışmazlığının digər təsirləri:

• Maddələr mübadiləsinin ləngiməsi
• Enerji azlığı və yorğunluq
• Konsentrasiya pozğunluğu
• Quru dəri və saç tökülməsi
• Döl inkişafında ləngimə və zehni gerilik
• Uşaqlarda boy artımında və əqli inkişafda gerilik

Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, dünyada milyonlarla insan iyot çatışmazlığından əziyyət çəkir. Bu səbəblə bir çox ölkələrdə yodlaşdırılmış duz istifadəsi məcburi hala gətirilmişdir.

İyotun mənbələri

İyotu əsasən qida vasitəsilə almaq mümkündür. Aşağıda iyotla zəngin olan bəzi təbii qida mənbələri verilmişdir:

• Dəniz məhsulları: balıq, dəniz yosunu, midye
• Yumurta və süd məhsulları: pendir, qatıq, süd
• Yodlaşdırılmış duz
• Taxıl məhsulları
• İspanaq, kartof və noxud

Xüsusilə dərya mənşəli qidalar daha çox iyot ehtiva edir. Əgər yaşadığınız bölgədə torpaq və su iyot cəhətdən kasaddırsa, bu mikroelementi əlavə olaraq qəbul etmək vacibdir.

İyotun tibbi tətbiqləri

İyot tibdə təkcə mikroelement kimi deyil, həm də dezinfeksiyaedici vasitə kimi geniş istifadə olunur. Onun bakteriyaları öldürmək xüsusiyyəti uzun illərdir məlumdur. Ən çox istifadə olunan preparatlardan biri “yod” məhluludur (əsasən spirtli məhlul formasında).

Tibbi istifadə sahələri:

• Kəsik və yaraların dezinfeksiyası
• Cərrahi əməliyyatlar öncəsi dəri təmizliyi
• Radioloji görüntüləmə üçün kontrast maddə (iyot əsaslı maddələr damar içi verilir)
• Endokrinoloji testlərdə qalxanabənzər vəzinin funksional dəyərləndirilməsi

Sənayedə və texnikada istifadə sahələri

İyot sənayedə və texnologiyada da əhəmiyyətli rola malikdir. Onun istifadəsi aşağıdakı sahələrdə geniş yayılmışdır:

• Fotoqrafiya: klassik film texnologiyalarında
• Aqrokimya: bitkilərdə mantar və bakteriya əleyhinə sprey tərkibində
• İşıqlandırma: iyotlu lampalar (halogen lampalar)
• Kimya laboratoriyaları: analiz və sintezlərdə reagent kimi

İyotun artıq qəbulunun təhlükəsi

Hər bir faydalı maddənin ifratı zərərlidir. İyotun orqanizmdə normadan artıq toplanması hipertireoz kimi problemlərə yol aça bilər.

Artıq iyotun simptomları:

• Qalxanabənzər vəzinin həddindən artıq işləməsi
• Əsəbilik, ürək döyüntüsündə artım
• Əllərdə titrəmə
• İshal və çəkidə sürətli azalma
• Ağızda metal dadı

Bu səbəbdən iyod preparatları və əlavələri yalnız həkim nəzarəti ilə qəbul edilməlidir.

İyot bədəndə kiçik miqdarda mövcud olsa da, təsiri çox böyükdür. Qalxanabənzər vəzinin sağlam fəaliyyəti, hormon balansı və uşaqlarda əqli inkişaf üçün bu mikroelement əvəzolunmazdır. İyot çatışmazlığı zamanı yaranan xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq üçün əhali arasında məlumatlandırma işləri aparılmalı, yodlaşdırılmış məhsulların istifadəsi artırılmalıdır. İstər tibbdə, istərsə də gündəlik həyatımızda iyotun yeri böyükdür və onun düzgün istifadəsi sağlam cəmiyyətin əsas şərtlərindən biridir.

Ən Çox Verilən Suallar