İyrənmək: Psixologiyada Rolu, Tibbi Emosiyası

İnsan psixologiyasının ən maraqlı və çoxşaxəli hissələrindən biri məhz iyrənmək emosiyasıdır. Hər bir insanın həyatında, fərqi olmadan, müəyyən anlarda içində yaranan bu hiss, həm şəxsi sağlamlığın qorunmasında, həm də sosial münasibətlərin tənzimlənməsində xüsusi rol oynayır. İyrənmək emosiyası elə bir hissdir ki, insanın ən qədim qoruyucu instinktlərindən biri hesab olunur və təkcə xoşagəlməz görünən, pis qoxulu və ya zərərli olan maddələrə qarşı deyil, həm də bəzi əxlaqi davranışlara, sosial hadisələrə, psixoloji vəziyyətlərə qarşı da meydana çıxa bilər. Bu emosiyanın formalaşmasında fərdi təcrübələr, ailə tərbiyəsi, cəmiyyətin dəyərləri, mədəniyyət, dini inanclar və hətta genetik faktorlar mühüm rol oynayır. Əslində, iyrənmək hissi sadəcə bir instinkt deyil, həm də insan şüurunun, təfəkkürünün, sosial normativlərinin məhsuludur.

İyrənmək: Bioloji və psixoloji əsasları

İyrənmək emosiyasının əsasını təşkil edən bioloji mexanizmlər insanın özünü qoruma instinktindən doğur. Beynin bir neçə sahəsi bu hissin formalaşmasında birbaşa iştirak edir. Xüsusilə, beynin insula və amigdala adlanan bölgələri iyrənmək reaksiyasının yaranmasında əsas rolu oynayır. Bu bölgələrdən insula iyrənmək hissi ilə bağlı vizual və dad hissiyyatını, amigdala isə emosional reaksiya və qorxu kimi hissləri idarə edir. İyrənmək instinkti əsasən genetik kodlaşdırılmış olsa da, insan öyrəndikcə, böyüdükcə və sosiallaşdıqca bu hissin hədəfi və intensivliyi dəyişə bilər.

Psixoloji baxımdan iyrənmək əsasən insanın təhlükəsizlik, təmizlik və sağlamlıq hissi ilə əlaqəlidir. Araşdırmalar göstərir ki, uşaq yaşlarından başlayaraq, valideynlərin və cəmiyyətin təsiri ilə insan hansı davranışların və ya obyektlərin “iyrənc” hesab olunmasını öyrənir. Məsələn, bəzi qidaların, heyvanların və ya hadisələrin iyrənc olması uşaqlara tərbiyə yolu ilə aşılanır. Eyni zamanda, fərdi təcrübə də mühüm rol oynayır: kiminsə xoşagəlməz hadisə yaşaması, travmatik bir vəziyyətə şahid olması sonradan həmin hadisə və ya obyektə qarşı iyrənmək hissi yarada bilər. Maraqlısı odur ki, mədəniyyət və cəmiyyətin dəyərləri dəyişdikcə, insanların nəyi iyrənc saydıqları da dəyişir.

Bu hissin psixoloji əsasları daha çox qorunma və özünü təmiz saxlamaq ehtiyacından doğur. İnsan orqanizmi zərərli, çürümüş və ya yoluxucu olan maddələrə qarşı təbii olaraq reaksiya verir. Bu reaksiyalar əslində həyat üçün lazımlıdır, çünki xəstəlik və təhlükənin qarşısını almağa kömək edir. Ancaq bəzi insanlarda iyrənmək emosiyası patoloji hal alıb, gündəlik həyat fəaliyyətinə mənfi təsir göstərə bilər. Bu zaman iyrənmək hissinin nəzarətsiz şəkildə güclənməsi müxtəlif psixoloji pozuntuların əlaməti ola bilər.

İyrənmək və mədəniyyət: Cəmiyyətin təsiri və fərqlilikləri

İyrənmək hissinin formalaşmasında cəmiyyətin, mədəniyyətin və adət-ənənələrin rolu əvəzolunmazdır. Bəzi xalqlar üçün tamamilə qəbulolunan və adi sayılan davranışlar və ya qidalar, başqa bir cəmiyyət üçün iyrənc və xoşagəlməz görünə bilər. Məsələn, müəyyən tropik ölkələrdə bəzi həşərat növlərinin qida kimi qəbul edilməsi adi haldır, lakin Azərbaycan və əksər Qərb ölkələrində bu, iyrənc hesab olunur. Bu tip fərqlər, əsasən, cəmiyyətin dəyərləri, dini inanclar, həyat tərzi, tarix və coğrafiya ilə bağlıdır.

Sosial tədqiqatlar göstərir ki, cəmiyyətin təsiri ilə iyrənmək hissinin sərhədləri, normativləri, hətta ifadə forması dəyişir. Cəmiyyətin “tabu” hesab etdiyi mövzular, qadağan olunmuş davranışlar, ailə və ictimai münasibətlərdə bəzən güclü iyrənmə hissi yarada bilər. Bunun ən bariz nümunələrindən biri gigiyenik və sanitariya qaydalarına riayət olunmayan yerlərdir. Yaxud da, cəmiyyətin etik dəyərlərinə zidd olan hərəkətlər – oğurluq, yalançılıq, xəyanət və s. – bəzi insanlar üçün iyrənmək hissinin yaranmasına səbəb olur.

Bəzi hallarda isə iyrənmək hissi cəmiyyətdə sosial bir “süzgəc” funksiyası daşıyır. O, fərdləri, ailələri və bütövlükdə cəmiyyəti təhlükəli, xoşagəlməz və ya zərərli davranışlardan qorumaq üçün sosial normativ rolunda çıxış edir. Azərbaycan mədəniyyətində iyrənmək hissi, əsasən, gigiyena, etik münasibətlər, sosial ədalət, ailə dəyərləri və əxlaqi prinsiplər üzərində formalaşır. Bu isə milli kimliyin qorunmasında və ictimai sabitliyin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.

İyrənmək və əxlaq: Etik dəyərlər və sosial münasibətlər

Əxlaqi dəyərlər və sosial münasibətlərdə iyrənmək emosiyasının rolu çox böyükdür. Bir çox insanlar üçün qeyri-etik, yolverilməz və zərərli davranışlar – məsələn, zorakılıq, təhqir, ədalətsizlik, rüşvətxorluq – iyrənmək hissi yaradır. Bu emosiyanın formalaşması isə təkcə fərdi psixoloji faktorlarla deyil, həm də cəmiyyətin ümumi dəyərləri ilə bağlıdır. Əxlaqi cəhətdən iyrənilən hərəkətlərin ictimai qınağa məruz qalması, cəmiyyətin bütövlükdə sağlam və etik norma əsasında fəaliyyət göstərməsini təmin edir.

İyrənmək hissi əxlaqın qorunmasında və sosial harmoniyanın bərqərar olmasında da mühüm rol oynayır. Bu emosiyanın mövcudluğu, fərdi və kollektiv davranışların müəyyən çərçivədə saxlanmasına, etik prinsiplərin pozulmasının qarşısının alınmasına xidmət edir. İyrənmək hissinin sosial nəzarət və özünütənzimləmə funksiyası cəmiyyətin nizamlı və ədalətli inkişafını təmin edir. Məsələn, bəzi peşə sahələrində – səhiyyədə, təhsildə, hüquqda – etik dəyərlərin pozulması təkcə iyrənmək deyil, həm də sosial etimadsızlıq və hüquqi məsuliyyət yarada bilər.

Bu mənada, iyrənmək hissinin psixoloji və etik aspektlərinin bir-birini tamamlaması, fərdin və cəmiyyətin rifahı üçün vacibdir. Əxlaqi prinsiplərin pozulması, sosial dəyərlərin deformasiyası, qeyri-insani davranışlar iyrənmə emosiyası ilə yanaşı, sosial təcrid, etimadsızlıq və kollektiv narazılıq da yarada bilər.

İyrənmək və gigiyena: Sağlamlıq və təhlükəsizlik

Gigiyena və təmizlik vərdişlərinin formalaşmasında iyrənmək hissi həlledici rol oynayır. İnsanın uşaq yaşlarından etibarən çirk, toz, kəskin qoxu, çürümüş qida və ya infeksion mənbələrə qarşı keçirdiyi iyrənmə hissi, əsasən, orqanizmin özünü qoruma mexanizmi kimi işləyir. Bu mexanizm sayəsində insan öz bədənini və sağlamlığını qoruyur, xəstəliklərdən və zərərli təsirlərdən uzaq durur.

Araşdırmalar göstərir ki, gigiyena ilə bağlı davranışların təməlində məhz iyrənmək emosiyası dayanır. Valideynlər uşaqlara əl yumağın, təmiz qida yeməyin, gigiyenik qaydalara riayət etməyin vacibliyini aşılayarkən, bəzən iyrənmək hissindən də istifadə edirlər. Bu, uşaqlarda gigiyenik vərdişlərin və təhlükəsizlik instinktinin inkişafına səbəb olur. Əgər bu hiss düzgün tənzimlənməzsə və həddən artıq olarsa, obsesiv-kompulsiv pozuntular, təmizlik obsesiyası və ya sosial izolyasiya kimi problemlər yarana bilər.

Gigiyena sahəsində iyrənmək hissi həm də cəmiyyətin ümumi sağlamlığının qorunmasında, yoluxucu xəstəliklərin yayılmasının qarşısının alınmasında, ictimai təmizlik və sanitariya qaydalarına əməl olunmasında əhəmiyyətli rol oynayır. İctimai yerlərdə gigiyenik normativlərin pozulması, sanitar qaydalara riayət edilməməsi təkcə şəxsi sağlamlığa deyil, cəmiyyətin rifahına da təhlükə yaradır.

İyrənmək və psixologiya: Emosional və davranış aspektləri

Psixoloji tədqiqatlar iyrənmək hissinin insan davranışlarına, sosial münasibətlərə və emosional vəziyyətə güclü təsir göstərdiyini təsdiqləyir. Bəzi hallarda bu emosiyanın yaranması və idarə olunması asandır, bəzi hallarda isə, xüsusilə həssas insanlarda, iyrənmək hissi gündəlik həyatı məhdudlaşdıran, sosial fobiya və ya davranış pozuntularına səbəb olan bir problemə çevrilə bilər. İyrənmək emosiyasının formalaşması, əsasən, uşaq yaşlarında, ailə tərbiyəsi və fərdi təcrübə ilə əlaqələndirilir.

Bir sıra psixoloji pozuntular – obsesiv-kompulsiv pozuntu, müəyyən fobiyalar, yemək pozuntuları – məhz həddindən artıq iyrənmək emosiyasından qaynaqlana bilər. Psixoloqlar bu hallarda fərdlərə öz hisslərini anlamağı, idarə etməyi və adaptasiya bacarıqlarını inkişaf etdirməyi tövsiyə edirlər. Emosional inkişafda iyrənmək hissinin düzgün tənzimlənməsi, insanın daxili rahatlığı və psixoloji tarazlığı üçün vacibdir.

Emosional zəkası yüksək olan insanlar iyrənmək hissini daha balanslı idarə edir, sosial münasibətlərdə daha dözümlü və uyğunlaşa bilirlər. Əks halda, sosial izolyasiya, ətrafdakı insanlara qarşı aqressivlik və ya qapalı davranışlar müşahidə oluna bilər.

İyrənmək və qidalanma: Zövq, vərdiş və instinkt

Qidalanma prosesində iyrənmək hissi bəzən instinktiv, bəzən isə vərdiş və sosial təsir nəticəsində formalaşır. İnsan orqanizmi üçün zərərli və ya çürümüş qidaların qəbulu əksər hallarda iyrənmə refleksi ilə qarşılanır. Bu refleks təbii olaraq orqanizmin özünü qoruması üçün yaranıb və insanın həyatını uzatmağa kömək edir.

Bununla yanaşı, bəzi insanlar uşaqlıqdan bəri müəyyən qidalara qarşı iyrənmək hissi keçirirlər. Məsələn, balıq, dəniz məhsulları, bəzi tərəvəz və ya ədviyyatlar bəzilərinin dad və qoxusuna görə iyrənc görünə bilər. Bu isə bəzən ailə tərbiyəsi, bəzən mədəniyyət, bəzən də fərdi təcrübə ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, bəzi hallarda insan zaman keçdikcə iyrəndiyi qidanı sevməyə və ya tam əksinə, əvvəllər sevdiyi qidalar sonradan iyrənc görünə bilər.

Qidalanma sahəsində iyrənmək hissi həm də sosial normalara və gigiyenik tələblərə uyğun davranışın formalaşmasında əhəmiyyətlidir. Xüsusilə kütləvi tədbirlərdə, ictimai iaşə obyektlərində, restoran və kafelərdə təmizlik və qida təhlükəsizliyi iyrənmək hissinin oyadılması ilə birbaşa əlaqədardır. Bu hissin düzgün tənzimlənməsi insanın sağlam və balanslı qidalanmasına şərait yaradır.

İyrənmək Maarifləndirmədə yeri

Təhsil və maarifləndirmə prosesində iyrənmək emosiyasının formalaşması və düzgün istiqamətləndirilməsi vacibdir. Məktəb və ali təhsil müəssisələrində gigiyena, sağlamlıq, etik davranış və sosial məsuliyyət mövzuları öyrədilərkən, iyrənmək hissinin də mahiyyəti və məqsədi izah edilir. Uşaqlara gigiyenik vərdişlər, təhlükəsiz qidalanma, sosial münasibətlərdə etik normalar aşılamaq üçün müəllimlər bəzən iyrənmək hissindən istifadə edirlər.

Təhsildə bu emosiyanın düzgün yönəldilməsi uşaqların gələcəkdə sağlam, vicdanlı və məsuliyyətli fərd kimi yetişməsinə kömək edir. Əks halda, həddindən artıq iyrənmək hissi uşaqlarda sosial fobiyalar, təmizlik obsesiyası, özünü və başqalarını daim nəzarətdə saxlama ehtiyacı kimi problemlər yarada bilər. Bu səbəbdən, tədris proqramlarında iyrənmək emosiyasının təbii bir hiss olduğu, lakin onun idarə olunmasının vacibliyi vurğulanır.

Müasir tədris metodikalarında iyrənmək emosiyasının idarəsi, uşaqlarda emosional zəkanın inkişafı, sosial adaptasiya və psixoloji sağlamlıq əsas mövzulardan birinə çevrilib. Müəllim və valideynlər uşaqların bu hisslərini düzgün istiqamətləndirməli, aşırı həssaslıq və ya fobiya hallarının qarşısını almaq üçün düzgün maarifləndirmə aparmalıdırlar.

Azərbaycanda iyrənmək hissi və ictimai dəyərlər: Müasir tendensiyalar və fərdi yanaşmalar

Azərbaycan cəmiyyətində iyrənmək hissi ən çox gigiyena, sosial ədalət, etik münasibətlər və milli-mənəvi dəyərlər kontekstində aktualdır. Müasir urbanizasiya, texnologiyaların inkişafı, informasiya axını, fərdi həyat tərzinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, insanların nəyi iyrənc hesab etdikləri də dəyişir. Əvvəllər ənənəvi ailə və cəmiyyət üçün iyrənc olan bir çox hal və davranışlar, yeni nəslin gözündə tamamilə adi və qəbulolunan görünə bilər. Əksinə, bəzi yeni vərdiş və davranışlar yaşlı nəslin nümayəndələrində iyrənmək hissi yaradır.

İctimai yerlərdə gigiyena, ictimai nəqliyyatın təmizliyi, ictimai davranış normalarının pozulması, qeyri-etik hərəkətlər, sosial şəbəkələrdə təhqir və zorakılıq, rüşvətxorluq və digər neqativ hallara qarşı cəmiyyətdə iyrənmək emosiyası tez-tez müşahidə olunur. Bu hissin cəmiyyətin sosial rifahına, etik dəyərlərin qorunmasına, sağlam münasibətlərin formalaşmasına təsiri böyükdür.

Azərbaycanın təhsil müəssisələrində və ailə tərbiyəsində iyrənmək hissinin düzgün yönəldilməsi, gənclərin sağlam, məsuliyyətli və vicdanlı böyüməsinə, ictimai münasibətlərin saflaşmasına, milli-mənəvi dəyərlərin qorunmasına səbəb olur. Eyni zamanda, bu emosiyanın həddindən artıq güclənməsinin qarşısının alınması üçün psixoloji dəstək və maarifləndirici fəaliyyətlər mühüm rol oynayır.

İyrənmək hissi insanın ən təbii, fundamental və universal emosiyalarından biridir. Bu hissin formalaşması, fərdi və ictimai münasibətlərdə rolu, insanın sağlamlığının, təhlükəsizliyinin və əxlaqi dəyərlərinin qorunmasında əvəzolunmazdır. İyrənmək emosiyası insanı zərərli və təhlükəli təsirlərdən qoruyur, sağlam və düzgün həyat tərzi qurmağa, etik prinsiplərə sadiq qalmağa, cəmiyyətin ümumi rifahını təmin etməyə xidmət edir.

Ən çox verilən suallar