İslam dininin əsas qaynağı olan Qurani-Kərim, təkcə hüquqi, əxlaqi və dini göstərişlərin məcmusu deyil, həm də bəşəriyyətə mənəvi istiqamət verən, insan ruhunu və şüurunu tərbiyə edən ilahi kitabdır. Qurani-Kərimin hər bir surəsində, ayəsində xüsusi mənalar, dərin məna qatları və insana yol göstərən işarələr vardır. Quranın ilk surəsi və bütün namazların ayrılmaz tərkib hissəsi olan Fatihə surəsi, həm İslam dünyasında, həm də Azərbaycan dini-mədəni həyatında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu surənin mərkəzində duran “İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsi isə, yalnız ibadət və kömək istəmək məqamında deyil, həm də insanın bütöv həyat fəlsəfəsini, dünya görüşünü və Yaradanla əlaqəsini özündə cəmləyir.
Bu ifadə, həm teoloji, həm psixoloji, həm də əxlaqi kontekstdə təkcə müsəlmanlar üçün deyil, bütün insanlıq üçün dərin anlamlar və həyat prinsipləri ehtiva edir. “İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” cümləsinin mahiyyətini, tarixi köklərini, dil xüsusiyyətlərini, dini və ictimai mesajını anlamaq üçün Qurani-Kərimin, eləcə də İslam alimlərinin və müasir təhlilçilərin araşdırmalarına istinad etmək lazımdır. Bu ifadənin düzgün başa düşülməsi həm ibadətin mənasını, həm də insanın Yaradanla münasibətinin fəlsəfi əsaslarını aydınlaşdırır.
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsinin Qurani-Kərimdə yeri
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” (“إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ”) Qurani-Kərimin Fatihə surəsinin 5-ci ayəsidir. Fatihə surəsi, Quranın ilk surəsi olaraq, hər bir namazda vacib şəkildə oxunur və İslamda “Ümmül-Kitab” (Kitabın Anası) adlandırılır. Bu surə müsəlmanların gündəlik həyatında, dualarında və ibadətində əsas yer tutur.
Fatihə surəsi aşağıdakı şəkildədir:
- Bismillahir-Rahmənir-Rahim
- Əl-həmdü lillahi Rabbil-aləmin
- Ər-Rahmənir-Rahim
- Maliki yəvmiddin
- İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin
- İhdinəs-siratal-mustəqim
- Siratal-ləzina ən’amta ələyhim, ğəyril-mağzubi ələyhim vələddallin
Ayənin tam mənası:
“Yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək diləyirik.”
Bu ayə Fatihə surəsinin mərkəzində dayanır və həm surənin, həm də bütün Quranın əsas teoloji prinsiplərini ifadə edir.
Dil və qrammatik xüsusiyyətlər
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsi ərəb dilindəki xüsusi qrammatik və leksik konstruksiyalardan ibarətdir. Ərəb dilində “iyyakə” – “yalnız Sənə”, “nəbudu” – “ibadət edirik”, “nəstəin” isə “kömək istəyirik” deməkdir.
- “İyyakə” – burada “iyyə” sözünün “sən” şəxs əvəzliyi ilə (kə) birləşməsidir və cümlənin əvvəlində işlənməsi xüsusi vurğu, məna dərinliyi yaradır.
- “Nəbudu” – “əbd” kökündən (qulluq, ibadət etmək) gəlir və cəm şəklində “biz ibadət edirik” deməkdir.
- “Nəstəin” – “istinad” və ya “istiana” kökündən (kömək istəmək, yardım diləmək) gəlir və “biz kömək istəyirik” mənasını verir.
Ərəb dilində vurğunun cümlənin əvvəlində “iyyakə” formasında verilməsi yalnız Allaha ibadət və yalnız Ondan kömək istəməyin xüsusi olaraq altının cızılması deməkdir. Bu, tövhid inancının əsas fəlsəfəsi, şirkdən (Allaha şərik qoşmaqdan) tam imtina, yalnız bir Allaha yönəlmək deməkdir.
Teoloji və fəlsəfi məna dərinliyi
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ayəsi İslam dininin monoteist (tək Allaha inam) mahiyyətini ən qısa və güclü formada ifadə edir. Ayədə iki əsas fikir qabarıq şəkildə ifadə olunur:
- Yalnız Allaha ibadət: “İyyakə nəbudu” – Yalnız Sənə ibadət edirik. Burada vurğu yalnız və yalnız Allahın ibadətə layiq olması, Ona heç bir vasitəçi, heç bir insan, mələk, maddi və ya qeyri-maddi varlığın şərik edilməməsi ideyasıdır. Bu, tövhid inancının təməl daşıdır.
- Yalnız Allahdan kömək istəmək: “İyyakə nəstəin” – Yalnız Səndən kömək istəyirik. Həyatda bütün ehtiyaclarımızda, çətinlik və bəlalardan çıxmaqda, uğur və səadətə çatmaqda, yalnız və yalnız Allahın köməyinə güvənmək prinsipi təsdiqlənir. Bu, insanın həm gücsüzlüyünü etirafı, həm də Allaha tam təvəkkül və etibar etməsi deməkdir.
Bu ayənin məna dərinliyi təkcə gündəlik ibadətdə deyil, həm də insan həyatının bütün aspektlərində, sosial münasibətlərdə, etik davranışda, ictimai məsuliyyətdə, insanın öz daxilindəki mənəvi axtarışda böyük rol oynayır. Quran müfəssirləri və İslam alimləri bu ayənin insanın daxili və xarici həyatında daim rəhbər tutulası bir “şüar” olduğunu vurğulayırlar.
İbadətin yalnız Allaha aid olması və dini-hüquqi aspekt
Quranda “İyyakə nəbudu” ifadəsinin önə çıxarılması ilə insanın heç bir başqa varlığa, ideyaya, gücə ibadət etməsinin və ya onları vasitəçi etməsinin tam qadağan olunduğu göstərilir. İslam şəriətində hər bir ibadət aktı – namaz, oruc, zəkat, dua və s. – yalnız Allah üçün və Allahın razılığı üçün edilməlidir. Heç bir insan, peyğəmbər, müqəddəs varlıq, canlı və ya cansız obyekt ibadət və məbud statusunda deyil. Bütün bunlar şirk və böyük günah sayılır.
İbadət – İslamda ən ali həyat məqsədi və insanın yaradılışında əsas missiyadır. Quranda deyilir: “Mən insanları və cinləri yalnız Mənə ibadət etmək üçün yaratdım.” (Zariyat surəsi, 56-cı ayə). Deməli, insanın yalnız Allaha yönəlməsi, Onun böyüklüyü qarşısında əyilməsi həm əxlaqi, həm hüquqi, həm də mənəvi öhdəlik kimi qəbul olunur.
Kömək istəmək və təvəkkül anlayışı
“İyyakə nəstəin” ifadəsi yalnız ibadətin Allaha aid olması ilə yanaşı, insanın həyatındakı bütün ehtiyac və çətinliklərdə də əsas kömək ünvanının Allah olduğunu bildirir. İslamda təvəkkül – insanın üzərinə düşən vəzifələri məsuliyyətlə yerinə yetirməsi və nəticədə bütün işləri Allahın ixtiyarına buraxması prinsipidir. İnsan öz səylərini göstərməli, lakin uğur və nəticə üçün yalnız Allaha güvənməlidir.
Dua, istək və kömək çağırışı yalnız Allaha ünvanlanmalıdır. Heç bir məxluq – mələk, peyğəmbər, övliya və ya başqa müqəddəs varlıq vasitəçi və ya köməkçi mövqeyində deyil. Əlbəttə, insanlar bir-birinə dəstək, yardım göstərə bilər, amma son nəticədə qüdrət və kömək sahibi yalnız Allahdır. Bu prinsip insanı mənəvi cəhətdən təmizləyir, təkəbbürdən və digər məxluqlara bağlılıqdan azad edir.
İctimai və mənəvi təsiri
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsinin ictimai təsiri, müsəlman cəmiyyətində birliyi, qarşılıqlı hörməti, yardımlaşma və təvazökarlığı təşviq etməsində özünü göstərir. Ayədə “nəbudu” (biz ibadət edirik) və “nəstəin” (biz kömək istəyirik) felinin cəm formada işlədilməsi ibadətin və duaların fərdi deyil, kollektiv və ictimai xarakter daşıdığını vurğulayır.
Bu ifadə müsəlmanlara yalnız fərdi səviyyədə deyil, həm də ümmət olaraq Allaha bağlı və Ona möhtac olduqlarını xatırladır. Hər bir insan, hər bir toplum yalnız Allahın köməyi və razılığı ilə doğru yolda qala, müvəffəqiyyət qazana bilər. Bu ayə həm də cəmiyyətə qarşılıqlı dəstək, insana qarşı şəfqət və mərhəmət hisslərinin təşviqi baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Ədəbi, elmi və psixoloji aspektdə ayənin təhlili
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ayəsi İslam ədəbiyyatında və təfsir elmlərində dərin və çoxqatlı mətn kimi qiymətləndirilir. Ərəb ədəbiyyatında belə vurğulu və qısa ifadə formaları “hüsni-mətn” (gözəl mətn) kateqoriyasına daxil edilir. Bu ifadə mətnin ritmi, ahəngi və mənaca dərinliyi ilə Quranın ədəbi qüdrətinin göstəricisidir.
Elmi baxımdan, bu ayə monoteizmin (tövhid) fəlsəfi əsaslarının, ibadətin mahiyyətinin və insanın Allaha münasibətinin ən qısa izahıdır. Psixoloji baxımdan isə insanı həm güclü, həm də təvazökar, həm də ümidli olmağa dəvət edir. Həyatın bütün sahələrində, istənilən çətinlik və sevinclərdə yalnız və yalnız Allahdan güc almaq, insan psixikasında rahatlıq, inam və müsbət ruh halı yaradır.
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsinin gündəlik həyatda rolu
Müsəlmanlar üçün bu ifadə yalnız namazda və ya dua zamanı deyil, gündəlik həyatın bütün anlarında yolgöstərən prinsip, mənəvi dayağa çevrilib. Hər hansı işə başlarkən, çətinliklə üzləşərkən və ya həyatın dönüş nöqtələrində bu ayənin məzmununu xatırlamaq insanı düzgün yol seçməyə, Allahdan güc və kömək istəməyə sövq edir.
Əxlaq və insan münasibətlərində də bu ayənin təsiri böyükdür. İnsan həm ibadətdə, həm ictimai davranışda, həm də şəxsi həyatında yalnız və yalnız Allaha bağlılığı, sədaqəti və inamı prioritet saymalıdır. Eyni zamanda başqalarına yardım etmək, lakin həqiqi qüdrət və köməyin yalnız Allahdan gəldiyinə inanmaq, insanın mənəvi saflaşmasına və özünü tərbiyə etməsinə kömək edir.
“İyyakə nəbudu və iyyakə nəstəin” ifadəsi İslam inancının təməl prinsiplərini, insanın Yaradanla əlaqəsinin ən əsas mahiyyətini, ibadət və təvəkkülün fəlsəfi əsaslarını ən qısa, lakin dərin və bədii formada ehtiva edir. Bu ayə yalnız dini praktikada deyil, həm də gündəlik həyatın bütün sahələrində insanın ruhunu, əxlaqını və həyat tərzini formalaşdıran mühüm bir göstəricidir. Ayənin məzmununu dərk edən insan həyatın bütün mərhələlərində düzgün istiqamət götürür, səadət və hüzur tapır, çətinlikləri Allahın köməyi və izni ilə dəf edir.
Bu ifadənin təhlili və doğru başa düşülməsi, müsəlman üçün həm dünya, həm də axirət xoşbəxtliyinin açarı hesab edilir. İnsan yalnız Allaha ibadət etdikcə və yalnız Ondan kömək istədikcə həm mənəvi, həm ictimai, həm də şəxsi həyatında uğur və kamillik əldə edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu ifadə Qurani-Kərimin Fatihə surəsinin 5-ci ayəsindədir və bütün namazlarda oxunur.
Bu ifadə “Yalnız Sənə ibadət edirik və yalnız Səndən kömək istəyirik” mənasını verir. İslamda tövhid inancının əsasını təşkil edir.
Hər iki söz cəm formada işlədilib. ‘Nəbudu’ – biz ibadət edirik, ‘nəstəin’ – biz kömək istəyirik deməkdir. Bu, kollektiv ibadətin əhəmiyyətini göstərir.
Burada vurğu yalnız Allahın ibadətə və kömək istəməyə layiq olmasıdır. İslamda başqa varlığa ibadət və ya kömək istəmək doğru deyil.
Ayə insanın bütün işlərində yalnız Allaha bağlanmasını, Ona təvəkkül etməsini və hər zaman Ondan kömək diləməsini xatırladır.
Fatihə surəsi və bu ayə İslam ibadətinin əsasını təşkil edir, insanı daim Allaha yaxınlaşdırır və doğru inanca yönəldir.
Bu ifadə cəm formada işlənir və müsəlmanların ümmət olaraq birlikdə ibadət və dua etməsini, kollektiv şüur formalaşdırmasını göstərir.
İslam hüququnda bütün ibadət yalnız Allaha aid edilməlidir. Başqa varlığa ibadət etmək və kömək istəmək şirk və böyük günah sayılır.
Ayə insanı ümidli, təvazökar və səbirli olmağa səsləyir. Hər bir işdə, çətinlikdə yalnız Allaha güvənmək insan ruhunda rahatlıq yaradır.
Əsasən müsəlmanlara ünvanlansa da, ümumbəşəri mənada insanın yalnız Yaradana bağlanmasını və ondan kömək diləməsini ifadə edir.
