Azərbaycan dili zəngin və çoxqatlı söz yaradıcılığı sistemi ilə seçilir. Bu sistemin ən əsas və funksional vasitələrindən biri müxtəlif şəkilçi və sonluqlardır. Dildə şəkilçilər həm yeni sözlərin yaranmasında, həm də mövcud sözlərin semantik imkanlarının genişlənməsində əvəzsiz rol oynayır. Ədəbi dilin zənginləşməsi, terminoloji ehtiyatın artması və məna çalarlarının dərinləşməsi çox zaman məhz söz köklərinə əlavə olunan şəkilçi və sonluqlar vasitəsilə baş verir. Bu baxımdan, Azərbaycan dilində “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri xüsusi yer tutur.
Bu şəkilçilər vasitəsilə həm gündəlik, həm də elmi, ictimai, fəlsəfi, hüquqi mətnlərdə geniş şəkildə istifadə olunan çoxlu sayda sözlər formalaşır. Bu şəkilçilərin köməyi ilə yaranan sözlər, əsasən, abstrakt anlayışlar, məqamlar, situasiyalar və vəziyyətləri ifadə edir. Məhz bu səbəbdən “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçili sözlər istənilən sahədə dilin ifadə imkanlarını genişləndirir və fikrin məzmununu daha incə şəkildə çatdırmağa imkan yaradır.
“-iyyət” və “-iyyat” Şəkilçilərinin Tarixi və Mənşəyi
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə aid olsa da, tarix boyu ərəb və fars dillərindən çoxlu sayda leksik və morfoloji elementlər mənimsəmişdir. Məhz “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri də, əsasən, ərəb mənşəli şəkilçilərdir və ərəb dilindəki “-iyyah” və “-iyyat” şəkilçi formalarından götürülüb.
Ərəb dilində “-iyyah” və “-iyyat” şəkilçiləri, əsasən, sifət və isim köklərinə artırılaraq yeni isimlər yaradır və abstrakt anlayış, vəziyyət, keyfiyyət bildirir. Bu şəkilçilər Azərbaycana və bütövlükdə türkdilli xalqlara əsasən İslam mədəniyyətinin təsiri ilə daxil olmuşdur. İlk dövrlərdə yalnız dini, fəlsəfi və elmi terminologiyada işlədilən bu şəkilçilər tədricən ədəbi dilə və gündəlik danışıq leksikonuna da daxil olub.
Bu şəkilçilərin köməyi ilə yaranan bir çox sözlər ərəb, fars və türk dillərində paralel şəkildə işlədilir və universal mənalar kəsb edir. Azərbaycan dilində bu şəkilçilərlə yaranmış sözlər əsasən elmi, ictimai, hüquqi, fəlsəfi və ədəbi mətnlərdə dominantlıq təşkil edir. Tarix boyu “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçili sözlər dilin ən fəal morfoloji vasitələrindən biri kimi qalır.
Morfoloji Xüsusiyyətlər və Qrammatik Funksiya
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri Azərbaycan dilində, əsasən, isimlər yaradan və abstrakt məna ifadə edən şəkilçilər sırasındadır. Bu şəkilçilər kökə birləşərək yeni, daha ümumi və ya abstrakt bir anlayış bildirən söz formalaşdırır. Ən çox sifət və isim köklərinə artırılır. Bəzən isə feillərdən düzəlmiş isimlərə və ya adlara da əlavə oluna bilər.
Morfoloji baxımdan bu şəkilçilərin tətbiqində əsas qayda onların söz kökünə birbaşa birləşdirilməsi və yeni sözün yazılışında ayrılıqda verilməməsidir. Məsələn, “ədalət” (ədalət + -iyyət = ədalətlilik deyil, ədalətlilik ayrı formada, “ədalət” və “ədalətlilik” fərqli anlayışlardır), “fəaliyyət”, “dövlətçilik” kimi sözlərdə bu şəkilçi eyni funksiyanı yerinə yetirir.
“-iyyat” şəkilçisi isə adətən toplu, çoxluq, qrup və ya müəyyən elm və fəaliyyət sahəsini bildirən isimlər düzəldir: “ədəbiyyat”, “fəlsəfəiyyat”, “hüquqiyyat”, “təbiyyat”. Bu sözlər, çox vaxt, konkret bir elm, bilik və ya sosial institutun adını bildirir.
Qrammatik baxımdan bu şəkilçilərlə yaranan sözlər isim kimi müxtəlif cümlə üzvlərinin yerinə çıxır, cümlənin əsas semantik yükünü daşıyır və geniş sintaktik imkanlara malikdir.
“-iyyət” və “-iyyat” Şəkilçilərinin Semantik İmkanları
Azərbaycan dilində “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçili sözlər, əsasən, abstrakt (qeyri-maddi, məfhum, vəziyyət, keyfiyyət, hal və s.) anlayışları ifadə etmək üçün işlədilir. Sözün kökünə əlavə olunduqda, əsas məna dairəsini genişləndirir və ümumiləşdirir.
“-iyyət” şəkilçisi ilə yaranan sözlər aşağıdakı semantik çalarlara malikdir:
- Keyfiyyət bildirir: sədaqət – sədaqətlilik, müstəqil – müstəqillik, səmimiyyət və s.
- Məqam/vəziyyət bildirir: rəhbərlik, rəhbəriyyət, hakimiyyət.
- Abstrakt hal, xüsusiyyət bildirir: məsumiyyət, əminiyyət, məsuliyyət, bütövlük, səlistlik və s.
“-iyyat” şəkilçisi ilə yaranan sözlər isə daha çox toplu məna, elm sahəsi, sosial institut və ya ümumi bilik sahəsini ifadə edir:
- Elmlərin, fənlərin adı: ədəbiyyat, təbiiyyat, hüquqiyyat, ilahiyyat.
- Kollektiv/təmərküzləşmiş qrup və fəaliyyət sahəsi: bədii fəaliyyət, təsərrüfiyyat, maliyyəyyiat və s.
Beləliklə, bu şəkilçilər Azərbaycan dilinin abstrakt və elm, fəlsəfə, hüquq, idarəetmə terminologiyasının formalaşmasında və inkişafında mühüm rol oynayır.
Söz Yaradıcı Funksiya və Yeni Sözlərin Yaranması
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri Azərbaycan dilində söz yaradıcılığının ən məhsuldar morfoloji vasitələrindəndir. Bu şəkilçilər vasitəsilə yalnız klassik sözlər deyil, həm də müasir dövrün ehtiyaclarına uyğun yeni termin və anlayışlar yaranır.
Müasir Azərbaycan dilində elmi, siyasi, ictimai, iqtisadi və humanitar sahələrdə geniş istifadə olunan bir çox terminlər məhz bu şəkilçilər vasitəsilə düzəlir. Məsələn, “müasirlik”, “qeyri-müəyyənlik”, “innovasiyalıq”, “faydalılıq”, “əsasiyyət”, “əsasiyyat”, “dövlətçilik”, “beynəlxalqiyyat”, “idarəetməyyiat” və s.
Bu prosesin əsas üstünlüyü ondadır ki, dilin dinamikası qorunur, yeni anlayış və terminlər yaradılanda ənənəvi dil strukturlarına zərər vurmadan müasir ehtiyaclar qarşılanır. Şəkilçilər həmçinin ədəbi yaradıcılıqda, publisistikada, elmi və tədris dilində də yeni məna və ifadə çalarları formalaşdırır.
Yazılış Qaydaları və İstifadə Mədəniyyəti
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri Azərbaycan ədəbi dilinin orfoqrafik və orfoepik normalarına uyğun şəkildə yazılır və tələffüz olunur. Əsas qayda odur ki, bu şəkilçilər söz kökünə birbaşa, əlavə və kəsilmədən birləşdirilir və ayrılıqda, tire, apostrof və ya başqa işarə ilə yazılmır.
Yazılışda ən çox yol verilən səhvlərdən biri bu şəkilçiləri yanlış (məsələn, “iiyyat” şəklində) və ya artıq səs ilə yazmaqdır. Doğru formalar bunlardır:
- ədəbiyyat, fəaliyyət, məsuliyyət, rəhbəriyyət, müstəqillik, təbiiyyət, ədalətlilik və s.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində bu şəkilçilərin tətbiqinə dair nümunə sözlərin düzgün forması qeyd olunub. Hər hansı şübhə olduqda rəsmi lüğətə və ya elmi qaynaqlara müraciət etmək tövsiyə olunur.
Müasir Azərbaycan Dilində “-iyyət” və “-iyyat” Şəkilçilərinin Tətbiqi
Bu şəkilçilər müasir Azərbaycan dilinin elmi, hüquqi, fəlsəfi, ədəbi və gündəlik leksikasında olduqca aktiv şəkildə istifadə olunur. Son illərdə cəmiyyətin modernləşməsi, elmi-texniki inqilab, ictimai həyatın dinamikası yeni termin və anlayışların yaranmasına səbəb olub və bu prosesdə “-iyyət”, “-iyyat” şəkilçiləri daha da məhsuldar hala gəlib.
Məsələn, “innovasiyalıq”, “informatikaiyyat”, “təhsiliyyat”, “rəhbəriyyət”, “demokratiyaiyyət” və s. kimi yeni anlayışlar həm elmi, həm də gündəlik dildə işlədilir. Bu proses ədəbi dilin zənginliyinin və müasirliyinin göstəricisidir.
Bundan başqa, hüquqi mətnlərdə (“mülkiyyət hüququ”, “sahibkarlıq fəaliyyəti”, “məsuliyyət daşımaq” və s.), publisistikada (“ictimaiyyətin fikri”, “ictimaiyyət nümayəndələri”) və bədii ədəbiyyatda (“səmimiyyət dolu münasibətlər”, “əminiyyətlə baxmaq”) bu şəkilçilərlə yaranan sözlərə çox rast gəlinir.
“-iyyət” və “-iyyat” Şəkilçiləri ilə Yaranan Ən Çox İstifadə Olunan Sözlər
Aşağıda “-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri ilə yaranmış və Azərbaycan dilində ən çox istifadə olunan nümunə sözlərdən bəziləri təqdim olunur:
- fəaliyyət
- şəxsiyyət
- müstəqillik
- bəşəriyyət
- səmimiyyət
- sədaqətlilik
- məsuliyyət
- təbiiyyət
- ədəbiyyat
- hüquqiyyat
- rəhbəriyyət
- ilahiyyat
- cəmiyyət
- mədəniyyət
- sosialiyyət
- humanitaryyat
- demokratiyaiyyət
- xeyriyyəçilik
- ictimaiyyət
- tibbiyyat
Bu siyahı, əlbəttə, çox uzadıla bilər. Yuxarıdakı sözlər həm ədəbi, həm də rəsmi, elmi və gündəlik ünsiyyətdə fəal işlədilir.
“-iyyət” və “-iyyat” Şəkilçisinin Dilin Zənginləşməsində Rolu
Azərbaycan dilində dərin mənalı, abstrakt, ümumi və toplu anlayışların ifadəsi üçün “-iyyət”, “-iyyat” şəkilçiləri əvəzolunmazdır. Bu şəkilçilərin tətbiqi, xüsusilə ictimai, elmi, fəlsəfi, hüquqi və humanitar sahələrdə dilin inkişafına, yeni termin və ifadələrin yaranmasına imkan yaradır.
Bu şəkilçilər vasitəsilə yaranan sözlər, dildə məntiqi ardıcıllıq, sistemlilik, dəqiqlik və fikrin incə çalarlarda ifadə olunmasına kömək edir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin dinamik və çevik quruluşunda bu şəkilçilər əsas söz yaradıcılıq mexanizmlərindən biri kimi çıxış edir.
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri Azərbaycan dilinin morfoloji sistemi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Onlar söz yaradıcılığının məhsuldar vasitələrindəndir və dilin terminoloji, abstrakt və bədii imkanlarını genişləndirir. Bu şəkilçilər təkcə tarixi-mədəni baxımdan deyil, müasir dövrdə də dilin canlı, funksional və universal olmasında əsas rol oynayır.
Azərbaycan dilində bu şəkilçilərlə yaranan sözlər ictimai, elmi, hüquqi, ədəbi və gündəlik həyatda fikrin daha dəqiq, incə və zəngin ifadəsinə imkan verir. Şəkilçilərin düzgün yazılışı, işlədilməsi və yeni sözlərin yaradılmasında istifadə olunması həm dilin inkişafına, həm də milli-mədəni kimliyin qorunmasına xidmət edir. Gələcəkdə də bu şəkilçilərin vasitəsilə Azərbaycan dili yeni termin və anlayışlarla zənginləşməkdə davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu şəkilçilər, əsasən, abstrakt anlayışlar, elm sahələri, sosial institutlar, keyfiyyət və hal bildirən sözlərin yaradılmasında istifadə olunur. Söz kökünə birləşərək yeni, daha ümumi və ya toplu məna verir.
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçiləri əsasən ərəb mənşəlidir və ərəb dilindən Azərbaycan türkcəsinə keçmişdir. Ərəb dilindəki “-iyyah”, “-iyyat” formalarından yaranıb.
Əsasən sifət, isim və bəzən feil köklərinə artırılır. Səmimiyyət, bəşəriyyət, cəmiyyət, ədəbiyyat, hüquqiyyat, şəxsiyyət kimi sözlər nümunədir.
“-iyyət” və “-iyyat” şəkilçili sözlər elmi, hüquqi, fəlsəfi, ictimai, ədəbi və gündəlik dildə geniş istifadə olunur. Xüsusilə abstrakt və terminoloji ifadələrdə rast gəlinir.
Bu şəkilçilər birbaşa söz kökünə əlavə olunur, ayrıca, tire və ya apostrofsuz yazılır. Yanlış formalar (“iiyyat” kimi) istifadədən qaçınılmalıdır.
Bəli, müasir dövrdə elmi, ictimai, hüquqi və texniki sahələrdə bu şəkilçilərlə yeni termin və anlayışlar yaradılır.
Bu şəkilçilər əsasən Azərbaycan, Osmanlı (köhnə türk), türkmən və özbək dillərində, eləcə də Qazax və başqa türkdilli xalqların ədəbi dillərində müəyyən qədər işlədilir.
Ən çox yol verilən səhv şəkilçilərin yazılışının yanlış verilməsi, artıq səs və ya hərflərin əlavə olunması və söz kökünə uyğun olmayan istifadəsidir.
Bu şəkilçilər dilin abstrakt və terminoloji imkanlarını genişləndirir, yeni anlayış və ifadələrin yaranmasını asanlaşdırır, məna çalarlarının zənginliyini artırır.
Əsasən elmi, hüquqi, fəlsəfi, ictimai və ədəbi mətnlərdə, həmçinin gündəlik dildə abstrakt məfhumların ifadəsində geniş istifadə olunur.
