İzdiham: Mənası, Etrimolojiyası

“İzdiham” sözü Azərbaycan dilində kütləvi şəkildə bir yerə toplanmış insan selini ifadə edir. Lüğəvi baxımdan ərəb mənşəlidir və “təzyiq”, “basqı”, “sıxlıq” anlamlarını daşıyır. Bu söz cəmiyyət daxilində baş verən sosial, iqtisadi və ictimai sıxlıqları bildirmək üçün işlədilir. Dilin strukturuna baxsaq, “izdiham” ismi sayılır və cəm forması yoxdur, çünki özü ilə çoxluq anlayışını daşıyır.

Tarixi baxımdan bu anlayış daha çox şəhər mədəniyyəti ilə bağlıdır. Urbanizasiya proseslərinin artması, əhali sıxlığının çoxalması və ictimai nəqliyyat vasitələrinin yüklənməsi bu sözün gündəlik həyatımızda daha çox işlədilməsinə səbəb olub. Müxtəlif sahələrdə – nəqliyyatda, bazarda, konsertlərdə və mitinqlərdə – izdiham termini geniş istifadə olunur.

Qeyd edilməlidir ki, “izdiham” yalnız fiziki olaraq çoxlu insanın bir yerdə olması deyil, həm də həmin vəziyyətdə yaranan gərginlik, təhlükə və nəzarət çətinliyi kimi anlamları da əhatə edir. Məsələn, “metroda böyük izdiham vardı” dedikdə, təkcə sərnişin sayının çoxluğu yox, həm də hərəkətin çətinləşməsi, nəfəs almağın çətin olması, insanların bir-birinə toxunmaq məcburiyyətində qalması kimi hallar nəzərdə tutulur.

Sosial və psixoloji yönlərindən baxdıqda isə, izdiham insanların fərdi davranışlarını dəyişdirir, kütləvi reaksiyaların yaranmasına səbəb olur və fərdlərin düşüncələrini kütlənin təzyiqi altına sala bilir.

İzdihamın Sosial Vəziyyətlərdə Təzahürü

İzdiham anlayışı təkcə lüğət tərifi ilə kifayətlənməyib, real həyatda sosial hadisələrin mühüm göstəricisi kimi çıxış edir. Ənənəvi bazarlardan tutmuş, müasir alış-veriş mərkəzlərinə qədər, insan axınının çox olduğu məkanlarda bu anlayış konkret şəkildə özünü göstərir. Xüsusilə bayram ərəfələrində və mövsümi endirim günlərində alış-veriş mərkəzlərində yaranan izdihamlar həm alıcılar, həm də işçilər üçün böyük stress qaynağına çevrilə bilər.

Bəzi hallarda isə izdihamlar fövqəladə hadisələrə çevrilə bilir. Məsələn, dünyada konsertlər zamanı və ya dini mərasimlərdə izdiham nəticəsində ölüm hallarının baş verdiyi tarixə düşən hadisələr mövcuddur. Bu baxımdan, izdihamlar təhlükəli və nəzarətsiz bir forma aldıqda, faciələrə yol aça bilər.

Sosial struktur baxımından izdiham insan münasibətlərinə də təsir edir. Fərdlər izdiham içində daha sərt, aqressiv və müdafiə mövqeyində davranmağa meyilli olurlar. Eyni zamanda, kollektiv qərarlar daha çox emosional və düşüncəsiz şəkildə qəbul edilir. Bu cür şəraitlərdə fərdin psixoloji gücü zəifləyir və kütləvi davranışlara tabe olur. Bu səbəbdən, psixoloqlar izdihamın yalnız fiziki deyil, həm də ruhi sıxılma anlamına gəldiyini vurğulayırlar.

İzdihamın Psixoloji Təsirləri

Psixoloji baxımdan izdiham, insan şüurunun kütlə psixologiyasına uyğunlaşdığı hallardan biridir. Kütlənin içində olan fərd, fərdi məsuliyyət hissini itirə, davranışlarını ümumi hərəkətə uyğunlaşdıra bilər. Bu hadisə “deindividualizasiya” adlanır və izdiham içində fərdin davranışının dəyişməsi ilə bağlıdır.

İzdihamda insanlar daha impulsiv, daha qorxaq və daha aqressiv ola bilirlər. Bu, onların psixoloji sabitliyinə birbaşa təsir edir. Bir çox hallarda fərdlər izdihamın içində olduqlarında panika, boğulma hissi və çıxış yolu tapmaqda çətinlik çəkirlər. Bu isə əlavə stress və narahatlığa səbəb olur.

Aparılmış araşdırmalar göstərir ki, izdiham zamanı insanların zehnində “təhlükə” siqnalı daha tez yaranır. İzdihamın içində olan insan çıxış yolları, qaçış nöqtələri və özünü qoruma davranışlarını əvvəlcədən düşünməyə başlayır. Bu da onların gündəlik sosial davranışlarını pozur.

İzdihamların İdarəolunması və Tənzimlənməsi

İzdihamın idarə olunması müasir şəhərsalma və ictimai təhlükəsizlik üçün vacib məsələdir. İstər nəqliyyat sistemlərində, istərsə də iri tədbirlərin keçirildiyi məkanlarda izdihamın qarşısının alınması və tənzimlənməsi məqsədilə xüsusi metodlar tətbiq olunur. Bu üsullara fiziki baryerlərin quraşdırılması, kütlə axınının yönləndirilməsi, təhlükəsizlik personalının sayı və texnologiyaların istifadəsi daxildir.

Bir çox ölkədə izdihamın idarə edilməsi üzrə xüsusi təlim keçmiş təhlükəsizlik əməkdaşları fəaliyyət göstərir. Onların əsas vəzifəsi izdihamın gedişatını müşahidə etmək, narahatlıq yaratmadan insan axınının istiqamətini dəyişdirmək və potensial təhlükələri qabaqcadan aradan qaldırmaqdır.

Eyni zamanda, izdihamın qarşısının alınması üçün informasiya sistemləri də istifadə edilir. Məsələn, metrolarda və ya stadionlarda monitorlarda göstərilən yönləndirici vizuallar insanların axınını nizamlayır. Mobil tətbiqlər və sosial media vasitəsilə də insanlara izdihamlı məkanlardan uzaq durmaları barədə xəbərdarlıq göndərilir.

İzdihamın Təsiri

İzdiham təkcə fiziki baxımdan sıxlıq yaratmır, o həm də insan psixologiyasına və davranışına təsir edən sosial hadisə kimi çıxış edir. Kütlə psixologiyası anlayışına əsasən, insanlar çox zaman böyük qruplar içində fərdi düşüncə və qərarvermə bacarığını qismən itirirlər. Bu, xüsusilə izdihamlı məkanlarda – stadionlar, mitinqlər, alış-veriş mərkəzləri və ya metro stansiyalarında daha aydın şəkildə müşahidə olunur. İnsanın fərdi düşüncə tərzi kütlənin ümumi emosional vəziyyətinə tabe olur və bu da fərdi qərarların kollektiv reaksiyalara çevrilməsinə səbəb olur.

İzdihamın psixoloji təsiri əsasən emosional yüklənmə, panika, qorxu, bəzən də aqressiya ilə müşayiət oluna bilər. Məsələn, qəza zamanı izdiham içərisində olan insanlar bir-birinə dəymədən, qarşılıqlı koordinasiya olmadan hərəkət etdikdə, daha böyük faciələrə səbəb ola bilirlər. Bu, panika effekti adlanır. Eyni zamanda, izdiham vəziyyətində insanlar daha tez emosional qərarlar verir, bu da onların davranışında qeyri-adiliklərə səbəb olur.

Sosioloqların və psixoloqların araşdırmalarına görə, izdihamın sosial rolu ikili xarakter daşıyır. Bir tərəfdən bu, cəmiyyətin birləşməsi və ortaq emosiyaların paylaşılması üçün fürsət yaradır. Digər tərəfdən isə nəzarətsiz vəziyyətlərdə təhlükəli və dağıdıcı təsirlərə səbəb ola bilir. Buna görə də izdihamlar, xüsusən də çoxsaylı insanların toplandığı yerlərdə təşkilati və təhlükəsizlik baxımından ciddi yanaşma tələb edir.

İnsan davranışını kütlənin emosional fonuna uyğunlaşdırmaq, psixoloji təsirlərə məruz qalmaq izdihamın fərdi şüura təsir etdiyini açıq şəkildə sübut edir. Bu da bir daha göstərir ki, izdiham anlayışı yalnız fiziki ölçüdə deyil, həm də mənəvi və emosional sahədə geniş araşdırılmalıdır.

İzdihamların növlərini tanımaq və səbəblərini anlamaq, həm fərdi, həm də dövlət səviyyəsində daha təhlükəsiz cəmiyyət qurmaq üçün vacibdir. Sosial idarəetmə baxımından bu anlayışların təhlili real situasiyalarda düzgün davranış strategiyasının seçilməsinə şərait yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar