Azərbaycan dili türk dilləri arasında həm tarixi, həm də morfoloji zənginliyinə görə seçilən xüsusi dil ailəsinə məxsusdur. Bu zənginlik özünü təkcə leksika və sintaksis deyil, həm də morfologiyada, yəni şəkilçi sistemində parlaq şəkildə büruzə verir. Morfoloji sistemin əsas elementi olan şəkilçilər vasitəsilə dil canlı, dinamik və dəyişkən hal alır, xalqın mənəviyyatını, mədəniyyətini, məişətini və psixologiyasını əks etdirir. Şəkilçi sistemi vasitəsilə yeni sözlər, məna çalarları, münasibətlər və kollektiv assosiasiyalar yaranır. Məhz belə şəkilçilərdən biri, Azərbaycan dilinin qədim qatlarından bizə miras qalmış ızdır şəkilçisidir. Bu şəkilçi, xüsusi olaraq köhnə türk dillərinin və Azərbaycan türkcəsinin ən arxaik təbəqələrinin qoruyucusu kimi çıxış edir. Dilçilik elmində nadir rast gəlinən, amma milli-mənəvi baxımdan son dərəcə qiymətli olan ızdır şəkilçisi, həm də xalqın dünyagörüşü, ailə və icma münasibətləri, sahiblik və mənsubiyyət dəyərlərinin dilə köçmüş simvolik formasıdır. Geniş auditoriya üçün bu şəkilçinin tarixi, semantik və funksional mənasını anlamaq, onu həm dilin, həm də mədəniyyətin qorunması üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Izdır şəkilçisinin morfoloji quruluşu və qurama xüsusiyyətləri
Şəkilçilər söz kökünə əlavə edilərək yeni məna və funksiya qazandıran dil vahidləridir. Izdır şəkilçisi də morfoloji quruluş baxımından birbaşa söz kökünə artırılan və xüsusi aidiyyət, mənsubiyyət bildirən unikal bir şəkilçidir. Bu şəkilçinin diqqətçəkən cəhəti odur ki, yalnız “ı” səsi ilə başlayır, “z” samiti ilə davam edir və “dır” səsi ilə tamamlanır. Yəni onun heç bir variantı, alternativi yoxdur – həmişə ızdır kimi işlənir və yalnız bu şəkildə sözə əlavə edilir. Sözün kökü hansı fonetik quruluşda olursa-olsun (istər sait, istər samitlə bitsin), ızdır şəkilçisi ahəng qanununa tabe olmadan sözə birbaşa artırılır. Bu, köhnə türk dili üçün xarakterik olan morfoloji sərbəstlik və arxaik formaların qorunub saxlanılması ilə bağlıdır. Məsələn, “qız” sözünə ızdır şəkilçisi artırıldıqda “qızızdır”, “el” sözünə əlavə olunanda “elızdır” forması alınır. Burada xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, ızdır şəkilçisinin əlavə olunduğu sözlərdə heç bir əlavə sait və ya köməkçi fonemə ehtiyac qalmır. Onun fonetik sabitliyi, qədimliyini və dialektal dayanıqlığını göstərir. Azərbaycan dilinin bəzi dialektlərində isə bu şəkilçi daha da intensiv və aktiv işlədilir.
Izdır şəkilçisinin tarixi mənşəyi və etimoloji kökləri
Şəkilçilərin tarixçəsi türk dillərinin minilliklər boyu keçdiyi inkişaf yolunun canlı izlərini daşıyır. Izdır şəkilçisi də istisna deyil. O, birbaşa qədim türk yazılı abidələrinin dilindən – Orxon-Yenisey abidələrindən, qədim oğuz türkcəsindən və Azərbaycan türkcəsinin ən qədim qatlarından qaynaqlanır. Qədim türkcədə, xüsusilə Orxon-Yenisey abidələrində, aidiyyət və mənsubiyyət bildirən şəkilçilər mühüm yer tuturdu və bu şəkilçilər köhnə dil quruluşunda sahiblik, kollektivlik, ailə və icma bağlılığını göstərmək üçün işlədilirdi. Məhz bu dövrdə söz kökünə artırılan ızdır tipli şəkilçilər vasitəsilə mənsubiyyət münasibəti daha fərqli və vurğulu şəkildə ifadə olunurdu. Sonralar, dilin tarixi inkişaf prosesi ərzində bir çox şəkilçi arxaikləşərək sıradan çıxdığı halda, ızdır şəkilçisi bəzi bölgələrdə və dialektlərdə canlılığını qoruyub saxladı. Ədəbi dil və klassik poeziyada isə bu şəkilçiyə əsasən folklor mətnlərində, tarixi dastanlarda, lətifə və ağız ədəbiyyatında rast gəlinir. Elə bu fakt da göstərir ki, ızdır şəkilçisi yalnız qrammatik bir vahid yox, həm də xalq yaddaşının və milli kimliyin ifadəsidir.
Izdır şəkilçisinin funksiyası və semantik yükü
Dilçilik baxımından ızdır şəkilçisinin ən mühüm funksiyası aidiyyət və mənsubiyyət ifadə etməkdir. Lakin bu şəkilçi sadə mənsubiyyət münasibəti yaratmaqla kifayətlənmir, daha dərin və çoxqatlı semantik çalarlar yaradır. Birincisi, ızdır şəkilçisi ilə yaranan sözlərdə obyektin (adətən şəxs, əşya, yer və s.) müəyyən bir subyektə və ya icmaya məxsusluğu vurğulanır. Məsələn, “elızdır” sözündə yalnız bir el və ya camaat deyil, həm də bu elin müəyyən bir ailəyə, soykökə, tarixi şəxsiyyətə və ya ənənəyə aid olması bildirir. İkincisi, ızdır şəkilçisi, xüsusilə kollektiv və ailə münasibətlərində sahiblik, birlik, birgəlik ideyasını gücləndirir. “Qızızdır”, “evızdır”, “yerızdır” kimi nümunələrdə, o qızın, evin, yerin xüsusi və birbaşa aidiyyəti nəzərdə tutulur – burada formal mənsubiyyət deyil, məhz birbaşa və istisnasız münasibət ifadə olunur. Üçüncüsü, bu şəkilçi, mənəvi, tarixi və sosial bağlılıq yaradır. Yəni dilin daxili semantik sistemində ızdır şəkilçisi vasitəsilə kollektiv şüur, nəsil və kök anlayışları bir araya gəlir. Beləliklə, ızdır şəkilçisi Azərbaycan türklərinin psixologiyasında ailə, kənd, el, nəsil, ocaq və kollektivlik prinsipinin dilə köçmüş formasıdır.
Izdır şəkilçisi ilə yaranan sözlər və nümunələrin dərin təhlili
Dialektoloji materiallar, folklor mətnləri və ağız ədəbiyyatı əsasında ızdır şəkilçisi ilə yaranan sözlər həqiqətən çoxsaylı və rəngarəngdir. Məsələn, “qızızdır” sözü həm bir ailənin öz qızına, həm də kəndin, icmanın qızına aidiyyəti göstərmək üçün işlədilir. Eyni qayda ilə “evızdır” ifadəsi, yalnız birinin evi deyil, bəzən bir nəslin, böyük bir ailənin, hətta icmanın evi anlamında da işlədilir. “Elızdır” isə ümumilikdə bir elin bütöv bir topluluğa, tarixə, əraziyə və ya adət-ənənəyə aid olduğunu göstərir. “Ataızdır”, “oğulızdır”, “yerızdır”, “kəndımızdır” kimi ifadələr də həm şəxsi, həm də kollektiv aidiyyəti vurğulayır. Qərb və şimal-qərb bölgələrində, xüsusilə Qazax, Borçalı, Tovuz, Zaqatala, Balakən və Şəki ətrafında bu şəkilçi gündəlik məişətdə, ailə münasibətlərində və kənd həyatında aktiv şəkildə işlədilir. Bəzi folklor nümunələrində, məsələn, bayatılarda, nağıllarda, ata sözlərində ızdır şəkilçisinin köməyi ilə yaranan sözlər dərin məna yükləri ilə seçilir və kollektiv yaddaşı gücləndirir.
Izdır şəkilçisinin qrammatik xüsusiyyətləri və sintaktik rolu
Qrammatik baxımdan ızdır şəkilçisi xüsusi vurğu və aidiyyət bildirən, bəzən isə sintaktik bağlılığı gücləndirən morfem kimi çıxış edir. Bu şəkilçi vasitəsilə yaranan sözlər cümlədə əsasən mübtəda, təyin və tamamlıq funksiyasında istifadə oluna bilər. “Qızızdır gəldi”, “Evızdır ucaldı”, “Elızdır yığışdı” kimi cümlələrdə həmin obyektlərin xüsusi mənsubiyyət və aidiyyəti vurğulanır. Burada ızdır şəkilçisi yalnız qrammatik funksiya daşımır, həm də məna çalarlarını gücləndirir, cümlənin semantik strukturunda əsas rol oynayır. Standart mənsubiyyət şəkilçilərindən fərqli olaraq, ızdır kollektiv, ailəvi, bəzən tarixi vurğu yaradır. Bu şəkilçi əlavə olunduqda, söz kökündə əsasən heç bir morfoloji dəyişiklik baş vermir, sadəcə, mənaca obyektin kimə və ya nəyə məxsus olduğu xüsusi vurğulanır. Eyni zamanda, ızdır şəkilçisi ilə yaranan sözlər dialektlərdə bəzən köməkçi komponent kimi də çıxış edə bilər və cümlənin sintaktik bağlılığını gücləndirər.
Izdır şəkilçisinin dialekt və şivələrdə yaşaması və sosial statusu
Azərbaycan dilinin dialekt və şivə xəritəsində ızdır şəkilçisinin fəallığı və sosial statusu çox fərqlidir. Qərb bölgələrinin dialektlərində bu şəkilçi gündəlik ünsiyyətin, ailə münasibətlərinin, icma və kənd həyatının ayrılmaz hissəsidir. Xüsusilə Qazax, Borçalı, Tovuz, Gəncə, Şəki, Balakən və Zaqatala kimi ərazilərdə ızdır şəkilçisi nəinki yalnız dil vahidi kimi, həm də sosial və mənəvi dəyər simvolu kimi yaşayır. Ailə başçısına, kənd ağsaqqalına, nəsil böyüyünə və ya topluluğun simvolik məkanına aidiyyət bildirərkən bu şəkilçidən istifadə olunur. Məsələn, “Baba evızdır”, “Elızdır yığışdı”, “Kəndımızdır abad oldu” kimi ifadələr təkcə məişət hadisəsini yox, həm də milli-mədəni münasibəti, kollektiv şüuru əks etdirir. Bu şəkilçinin dialektlərdə yaşaması və qorunması, həm də milli özünüdərkin, kollektiv yaddaşın və tarixi-mədəni ənənələrin davamlılığının sübutudur.
Izdır şəkilçisinin müasir dildə rolu və aktual dilçilik məsələləri
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində ızdır şəkilçisi, təəssüf ki, öz fəallığını əsasən itirib. Hazırda ədəbi, rəsmi və elmi üslubda bu şəkilçiyə rast gəlmək çətindir. Lakin bu, ızdır şəkilçisinin dil üçün əhəmiyyətsiz olduğu anlamına gəlmir. Əksinə, dialektologiya, tarixi dilçilik və folklorşünaslıq elmlərində bu şəkilçi tədqiqat obyekti kimi son dərəcə aktualdır. Onun qorunması, işlənməsi və araşdırılması dilimizin qədim qatlarının, semantik sisteminin və milli-mənəvi dəyərlərinin yaşadılması üçün əvəzsiz mənbədir. Hər bir dialekt və şivə Azərbaycan dilinin ümumi zənginliyini təşkil etdiyi üçün, ızdır şəkilçisinin bölgələrdə yaşadılması, mədəni və mənəvi baxımdan xüsusi önəm daşıyır. Hazırkı gənc nəsil və dil öyrənənlər üçün bu şəkilçinin tədrisi və təbliği tarixi köklərin qorunmasına və milli identitetin gücləndirilməsinə xidmət edir.
Izdır şəkilçisinin öyrənilməsinin və qorunmasının əhəmiyyəti
Azərbaycan dilinin zənginliyini, morfoloji sisteminin dərinliyini və milli-mədəni dəyərlərini dərk etmək üçün ızdır şəkilçisinin öyrənilməsi zəruridir. Bu şəkilçi xalqın yaddaşında yalnız morfoloji hadisə kimi deyil, həm də ailə, kollektivlik, tarixi birlik və sosial münasibətlərin dilə köçmüş simvolik forması kimi qorunub saxlanılıb. Onun tədqiqi dilçi alimlər, folklorşünaslar və mədəniyyət araşdırmaçıları üçün əvəzsiz material təqdim edir. Dilin köhnə qatlarının, kollektiv psixologiyanın və milli identitetin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün ızdır şəkilçisinin bölgələrdə, ailələrdə və xalq arasında yaşadılması və gələcək nəsillərə öyrədilməsi əsas prinsiplərdən biri kimi qəbul edilməlidir. Milli dilin qorunması, köklü ənənələrin yaşadılması, xalqın birliyinin və özünüdərkinin dil vasitəsilə ifadəsi baxımından ızdır şəkilçisi bənzərsiz və əvəzolunmazdır.
Azərbaycan dili təkcə söz ehtiyatı və ifadə vasitələri ilə deyil, həm də morfoloji zənginliyi və şəkilçi sistemi ilə türk dilləri arasında özünəməxsus yer tutur. Bu zənginliyin nadir və qiymətli nümunələrindən biri də ızdır şəkilçisidir. Dilin ən qədim qatlarından, türklərin şifahi və yazılı ədəbiyyatından, milli məişətindən və sosial psixologiyasından süzülüb gələn bu şəkilçi, bu gün də dialekt və şivələrdə canlılığını qoruyur. Onun vasitəsilə sözlərə yalnız formal aidiyyət yox, həm də dərin, köklü və kollektiv məna qatılır. Hazırda rəsmi ədəbi dildə işlənməsi məhdud olsa da, xalq arasında, folklorda və tarixi mənbələrdə yaşamağa davam edir. Izdır şəkilçisinin qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi, Azərbaycan dilinin zənginliyinin və milli-mənəvi kimliyinin əsas dayaqlarındandır.
Ən Çox Verilən Suallar
Izdır şəkilçisi Azərbaycan dilində qədim türk köklü, yalnız ‘ı’ səsi ilə başlayan və söz kökünə əlavə olunan aidiyyət və mənsubiyyət bildirən şəkilçidir. Əsasən dialektlərdə işlədilir və bir obyektin, şəxsin, yerin və ya anlayışın müəyyən bir subyektə, ailəyə və ya icmaya məxsus olduğunu göstərir.
Izdır şəkilçisi əsasən isim köklərinə artırılır və aidiyyət bildirir. Məsələn, ‘qız’ sözünə artırıldıqda ‘qızızdır’, ‘el’ sözünə əlavə olunduqda ‘elızdır’ forması yaranır. Dialektlərdə ailə, kənd, yer və şəxsi münasibətləri vurğulamaq üçün işlədilir.
Izdır şəkilçisinin əsas fərqi, yalnız aidiyyət və mənsubiyyət bildirməsi ilə deyil, həm də kollektiv və ailəvi bağlılığı vurğulamasıdır. Standart mənsubiyyət şəkilçiləri fərdi sahiblik bildirir, izdır isə xüsusi vurğu ilə kollektiv, tarixi və ailəvi aidiyyəti ön plana çəkir.
Izdır şəkilçisi Orxon-Yenisey abidələrindən, qədim oğuz türkcəsindən və türk dillərinin ilkin mərhələsindən qaynaqlanır. O, türk xalqlarında aidiyyət və mənsubiyyət bildirən morfem kimi işlədilib və bu günə qədər bəzi dialektlərdə qorunub saxlanıb.
Qızızdır (qız ona məxsusdur), elızdır (el bu topluluğa aiddir), evızdır (ev konkret ailənin evidir), ataızdır (ailənin atasıdır), yerızdır (yerə aidiyyət bildirir) və s. Nümunələrdə həm aidiyyət, həm də kollektiv bağlılıq aydın görünür.
Əsasən Qazax, Borçalı, Tovuz, Gəncə, Şəki, Balakən, Zaqatala və digər qərb, şimal-qərb bölgələrinin dialekt və şivələrində izdır şəkilçisinə rast gəlinir. Bu bölgələrdə gündəlik danışıqda, ailə və kənd münasibətlərində aktiv istifadə olunur.
Hazırda müasir ədəbi dildə izdır şəkilçisinin istifadəsi məhduddur. O, əsasən şivələrdə, folklorda, ağız ədəbiyyatında və bəzi klassik mətnlərdə yaşamaqdadır. Rəsmi və yazılı dildə isə passiv formadadır.
Izdır şəkilçisi ilə yaranan sözlərdə yalnız formal sahiblik deyil, həm də tarixi, sosial, ailəvi və kollektiv mənsubiyyət vurğulanır. Sözün məna dairəsi dərinləşir və həmin obyektin yalnız bir şəxsə deyil, bəzən bütöv bir icmaya, nəslə və ya ailəyə aid olması ifadə edilir.
Bu şəkilçinin öyrənilməsi Azərbaycan dilinin tarixi, morfoloji və dialektal inkişafını dərk etməyə kömək edir. Eyni zamanda, milli kimliyin, kollektiv yaddaşın, ailə və icma münasibətlərinin, folklorun və tarixi yaddaşın öyrənilməsi üçün də mühüm elmi baza yaradır.
Çünki izdır şəkilçisi Azərbaycan dilinin arxaik və milli-mədəni qatını, köklü ənənə və kollektiv düşüncə formasını qoruyur. Onun yaşadılması və təbliği milli dəyərlərin, tarixi mirasın və dil zənginliyinin gələcək nəsillərə ötürülməsi üçün vacibdir.
