İzdivac: Hüquqi Əsasları, Tənzimlənməsi

İzdivac cəmiyyətin ən qədim və ən önəmli sosial institutlarından biri kimi, əsrlər boyu insan həyatının formalaşmasında əvəzolunmaz rol oynayıb. Ailə qurmaq, insanların həyatında həm fərdi, həm də ictimai baxımdan dərin və çoxşaxəli dəyişikliklərə səbəb olur. Hər bir mədəniyyətdə izdivacın mahiyyəti, məqsədi və hüquqi əsasları fərqli ola bilər, lakin ailə anlayışı bütün insan cəmiyyətlərində ortaq dəyərlərdən hesab olunur. İzdivac yalnız iki insanın bir-birinə qarşı sevgi və məhəbbət bəsləməsi ilə kifayətlənmir, eyni zamanda sosial sabitliyin təmin olunmasında, əxlaqi dəyərlərin qorunmasında, yeni nəsillərin tərbiyəsində və cəmiyyətin davamlılığında vacib faktor kimi çıxış edir.

Azərbaycan cəmiyyətində izdivac anlayışı həm dini, həm hüquqi, həm də adət-ənənələr çərçivəsində formalaşıb. Tarixi proseslər, ailə institutunun inkişafı və dəyişən sosial münasibətlər izdivacın mahiyyətində də bir sıra yeniliklərə yol açıb. Müasir dövrdə ailə qurmaq qərarı yalnız fərdi istək və duyğuların deyil, eyni zamanda sosial məsuliyyətin və hüquqi tənzimləmələrin də nəticəsi kimi dəyərləndirilir. Xüsusilə şəhər mühitində qloballaşmanın təsiri, yeni iqtisadi və sosial münasibətlər izdivac institutuna da öz təsirini göstərir. Lakin hər bir halda ailə insan həyatında əvəzolunmaz dəyər olaraq qalır.

Günümüzdə izdivac yalnız birgə yaşayış deyil, qarşılıqlı anlaşma, iqtisadi və psixoloji dəstək, sosial təhlükəsizliyin təminatı kimi dəyərlərlə yanaşı, valideynlik məsuliyyətinin başlanğıcı və cəmiyyətin ən kiçik struktur vahidinin formalaşması deməkdir. Bu məqalədə izdivacın tarixi, hüquqi əsasları, sosial və psixoloji aspektləri, müasir çağırışlar, problemlər və perspektivlər geniş şəkildə təhlil edilir.

İzdivacın Tarixi və Mədəni Aspektləri

İzdivac anlayışının tarixi insanlığın yaranışı ilə eyni dövrə təsadüf edir. İlkin icma quruluşundan başlayaraq izdivac müxtəlif mərhələlərdən keçib, hər bir dövrün sosial və mədəni xüsusiyyətlərinə uyğun formalaşıb. Tarixi mənbələr göstərir ki, ailə və nikah münasibətləri müxtəlif sivilizasiyalarda fərqli qaydalara tabe olub. Məsələn, qədim Şərq xalqlarında izdivac ciddi adət-ənənələr və dini normalarla tənzimlənib, Avropa mədəniyyətində isə daha çox hüquqi və mülki münasibətlər ön plana çıxıb.

Azərbaycan cəmiyyətində də izdivac həmişə yüksək əxlaqi və mədəni dəyər kimi qəbul edilib. Ənənəvi ailə modeli adətən böyük ailə strukturu, valideyn-övlad münasibətləri və qohumluq əlaqələri üzərində qurulub. Qədim dövrlərdə izdivac əsasən valideynlərin razılığı və qohumlar arasında bağlanan ittifaqlarla həyata keçirilib, sevgiyə əsaslanan nikahlar isə nisbətən azlıq təşkil edib. Vaxt keçdikcə ailə münasibətlərinin forması dəyişib, fərdi seçim və hisslər daha ön plana keçib, lakin adət-ənənələr hələ də öz təsirini saxlayır.

Milli mədəniyyətimizdə izdivac mərasimləri xüsusi rituallar və adət-ənənələrlə zəngindir. Xınayaxdı, nişan, toy mərasimləri və bu mərasimlərlə bağlı ayinlər Azərbaycan ailə dəyərlərinin əsasını təşkil edir. Hər bölgənin özünəməxsus izdivac adətləri var, bu da milli-mənəvi irsimizin zənginliyindən xəbər verir. İzdivacın tarixi və mədəni aspektləri cəmiyyətin inkişafında, milli dəyərlərin qorunmasında və nəsildən-nəslə ötürülməsində həlledici rol oynayır.

İzdivacın Hüquqi Əsasları və Tənzimlənməsi

Müasir Azərbaycan Respublikasında izdivac ailə hüququnun əsas istiqamətlərindən biri kimi dövlət tərəfindən qanunvericiliklə tənzimlənir. Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinə əsasən, izdivac yalnız müvafiq dövlət orqanında (qeydiyyat şöbəsində) qeydiyyata alındıqdan sonra hüquqi qüvvəyə minir. Hüquqi baxımdan izdivac könüllülük, bərabərlik və qarşılıqlı razılıq prinsipləri əsasında həyata keçirilir. Valideynlərin və ya digər şəxslərin təzyiqi ilə bağlanan nikahlar qanunsuz sayılır və hüquqi nəticələr doğurmur.

Qanunvericiliyə görə, izdivac üçün müəyyən yaş həddi müəyyənləşdirilib: qadınlar üçün minimum 17, kişilər üçün isə 18 yaş nəzərdə tutulub. Lakin xüsusi hallarda məhkəmənin qərarı ilə bu yaş həddi aşağı salına bilər. Eyni zamanda, qanun yaxın qohumlar arasında izdivacı, məcburi nikahları, birinin artıq evli olduğu halda ikinci izdivacı və digər bəzi halları qadağan edir.

İzdivacın dövlət qeydiyyatı nikah tərəflərinə bir sıra hüquqi və sosial təminatlar verir. Mülkiyyət münasibətləri, aliment öhdəlikləri, valideyn hüquq və vəzifələri, vərəsəlik məsələləri və digər sahələr nikah aktının hüquqi nəticəsi kimi meydana çıxır. Boşanma halları, alimentin tutulması, uşaqların qəyyumluğu kimi məsələlər də Ailə Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Hüquqi əsasların mövcudluğu izdivacı yalnız sosial-mədəni deyil, həm də hüquqi münasibət kimi dəyərləndirməyə imkan verir.

İzdivacın Sosial və Psixoloji Əhəmiyyəti

Ailə insan həyatında ən böyük dəstək və etibar mənbəyidir. İzdivac insanlara emosional sabitlik, psixoloji rahatlıq və sosial təhlükəsizlik bəxş edir. Müasir psixologiyada ailə qurmaq insanın şəxsiyyət kimi formalaşmasında, sosial bacarıqların inkişafında və psixoloji tarazlığın əldə olunmasında mühüm amil sayılır. Valideynlərin bir-birinə və uşaqlara münasibəti, ailə daxilində ünsiyyətin səviyyəsi, problemlərin həllində birgə iştirak ailə üzvlərinin psixoloji sağlamlığını birbaşa müəyyən edir.

İzdivac sosial münasibətlərin formalaşmasında da vacib rol oynayır. Yeni ailənin yaranması qohumluq əlaqələrinin genişlənməsinə, cəmiyyətin daha sıx və dayanıqlı olmasına səbəb olur. Sosial baxımdan ailə modeli cəmiyyətin ən kiçik, amma ən təsirli struktur vahididir. Hər bir ailənin rifahı bütövlükdə cəmiyyətin rifahının göstəricisi sayılır. Ailədə sevgi, hörmət və qarşılıqlı anlayış mühitinin olması uşaqların sağlam tərbiyəsində və düzgün sosiallaşmasında əsas rol oynayır.

Psixoloji baxımdan isə izdivac yalnız xoşbəxtlik mənbəyi deyil, eyni zamanda müxtəlif stress və problemlərin də qaynağı ola bilər. Ailə həyatında baş verən anlaşılmazlıqlar, qarşılıqlı inamsızlıq və digər psixoloji çətinliklər bəzən insanlarda depressiya və narahatlığa səbəb olur. Buna görə də müasir dövrdə ailə psixologiyasının, ailədaxili münasibətlərin düzgün qurulması, ailə terapiyasının və psixoloq dəstəyinin əhəmiyyəti daha da artıb. Sağlam ailə münasibətləri cəmiyyətin inkişafı üçün əsas şərtdir.

Müasir Dönəmdə İzdivac və Dəyişən Dəyərlər

Son illərdə dünyada baş verən sosial, iqtisadi və texnoloji dəyişikliklər izdivac institutuna da təsir edib. Qloballaşmanın, urbanizasiyanın, qadınların əmək bazarında fəallığının artması, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, yeni həyat tərzi modellərinin yayılması izdivac anlayışında yeniliklər yaradıb. Azərbaycan cəmiyyətində də son illər ailə qurmaq yaşı artıb, gənclər arasında fərdi müstəqilliyə, karyeraya üstünlük verənlərin sayı çoxalıb. Bu isə izdivacın motivasiyasında və qurulma prosesində fərqli yanaşmaların yaranmasına səbəb olub.

Müasir dövrdə insanlar ailə qurmağa qərar verərkən yalnız ənənəvi dəyərlərə deyil, eyni zamanda şəxsi inkişaf, maddi sabitlik, emosional uyğunluq, ortaq maraqlar kimi meyarlara da böyük əhəmiyyət verirlər. Xüsusilə şəhər mühitində fərdi azadlıq və şəxsi məmnunluq prioritet hesab edilir. Eyni zamanda ailə daxilində gender bərabərliyi, ailədaxili vəzifələrin paylaşdırılması, qərarların birgə qəbul edilməsi ön plana keçir.

Yeni texnologiyalar və sosial şəbəkələr insanların tanışlıq və izdivac qərarlarına da təsir göstərir. Onlayn tanışlıq platformalarının populyarlaşması, uzaq məsafələrdə yaşayan insanların bir-biri ilə ünsiyyət qurması və ailə münasibətlərinin müxtəlif platformalarda təşəkkül tapması izdivac modelində innovativ yanaşmalar yaradıb. Lakin bütün dəyişikliklərə baxmayaraq, ailə və izdivac dəyərləri hələ də Azərbaycan cəmiyyətində yüksək qiymətləndirilir.

İzdivacda Qarşıya Çıxan Problemlər və Onların Həlli

İzdivac həyatında qarşıya çıxan problemlər həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə müxtəlif səbəblərlə bağlı ola bilər. Müasir ailələrdə əsas problemlər arasında ailədaxili münaqişələr, iqtisadi çətinliklər, ünsiyyətin zəifliyi, psixoloji gərginlik, valideyn və uşaqlar arasında nəsil fərqi, qohumluq əlaqələrinin zəifləməsi və ailə dəyərlərinin dəyişməsi xüsusilə qeyd olunur. Bəzən ailə üzvlərinin bir-birini tam anlamaması, gözləntilərin və reallığın üst-üstə düşməməsi, şəxsi sərhədlərə hörmət olunmaması ailə münasibətlərinin pozulmasına gətirib çıxarır.

Boşanmaların artması, ailədaxili zorakılıq halları, sosial təzyiqlər, iqtisadi qeyri-sabitlik və psixoloji dəstəyin azlığı ailələrin möhkəmliyinə mənfi təsir edir. Statistik məlumatlar göstərir ki, son illərdə Azərbaycanda boşanmaların sayı artır. Bu, həm sosial-iqtisadi səbəblərdən, həm də ailə münasibətlərindəki problemlərdən qaynaqlanır. Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün ilk növbədə ailədaxili ünsiyyətin və anlayışın gücləndirilməsi, psixoloq və ailə məsləhətçilərinin köməyi, sosial və hüquqi dəstək mexanizmlərinin genişləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Hər bir ailədə problemlər qaçılmazdır, lakin əsas məsələ bu problemlərin düzgün və sivil qaydada həll olunması, qarşılıqlı anlaşmanın qorunması və birgə qərarların qəbul edilməsidir. Cəmiyyətdə ailə institutunun möhkəmləndirilməsi üçün dövlət və qeyri-hökumət təşkilatlarının rolu, ictimai maarifləndirmə, gənclərin ailə dəyərlərinə hazırlığı və ailə siyasətinin təkmilləşdirilməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan Cəmiyyətində İzdivacın Gələcəyi və Perspektivlər

Azərbaycan cəmiyyətində izdivac və ailə dəyərləri daim yenilənən, lakin əsas mahiyyətini qoruyan sosial institut kimi öz əhəmiyyətini saxlayır. Müasir çağırışlar, qloballaşma, texnoloji inkişaf, sosial və iqtisadi dəyişikliklər ailə modelində yeni tendensiyalara yol açsa da, ailə və izdivac prinsipləri hələ də milli-mənəvi dəyərlərin əsasını təşkil edir. Gələcəkdə ailə institutunun daha da inkişaf etdirilməsi, ailə münasibətlərinin sağlam əsaslara söykənməsi üçün bir sıra addımların atılması vacibdir.

Bunların sırasında ailə dəyərlərinin qorunması, gənclərin ailə həyatına hazırlığı, ailədaxili münasibətlərin düzgün qurulması, gender bərabərliyinin təmin olunması, sosial və psixoloji dəstək mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi, ailə ilə bağlı qanunvericiliyin müasir tələblərə uyğunlaşdırılması əsas prioritetlər kimi göstərilə bilər. Eyni zamanda, ailə və izdivacla bağlı maarifləndirmə proqramlarının genişləndirilməsi, ailədaxili zorakılıq və digər neqativ halların qarşısının alınması üçün dövlətin, ictimai qurumların və KİV-in birgə fəaliyyəti vacibdir.

Gənc nəsildə ailə və izdivac dəyərlərinin formalaşması, onların cəmiyyətə və ailəyə qarşı məsuliyyət hissinin artırılması gələcək üçün əsas istiqamətlərdən biri olmalıdır. Bu baxımdan təhsil müəssisələrində, ailə institutlarında, ictimai platformalarda ailə və izdivac mövzusunun gündəmdə saxlanması və təbliğ olunması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Nəticə etibarilə, sağlam və güclü ailə münasibətləri cəmiyyətin inkişafı və tərəqqisi üçün ən əsas amildir.

İzdivac yalnız iki insanın birgə həyatı deyil, eyni zamanda cəmiyyətin, millətin və dövlətin əsas təməlidir. Hər bir fərdin ailə həyatı cəmiyyətin inkişafına, sosial rifaha, milli və mənəvi dəyərlərin qorunmasına töhfə verir. Tarixi, hüquqi, sosial və psixoloji baxımdan izdivac institutu daim dəyişən, lakin mahiyyətcə insan həyatının ayrılmaz hissəsidir. Müasir dövrdə ailə və izdivac anlayışları yeni çağırışlarla qarşılaşsa da, bu dəyərlərin əhəmiyyəti dəyişmir.

Azərbaycan cəmiyyətində izdivac institutu həm hüquqi, həm də mədəni və sosial baxımdan daim qorunub və inkişaf etdirilib. Gələcəkdə ailə institutunun gücləndirilməsi üçün həm dövlət, həm ictimai təşkilatlar, həm də hər bir fərd öz üzərinə düşən vəzifələri layiqincə yerinə yetirməlidir. Sağlam ailə münasibətləri, qarşılıqlı hörmət və anlaşma, güclü sosial dəstək cəmiyyətin və ölkənin inkişafının əsasıdır. Ailə dəyərlərinin qorunması, izdivac institutunun möhkəmləndirilməsi hər birimizin sosial məsuliyyətidir.

Ən Çox Verilən Suallar