İzhār: Mənası, Etimogiyası

İzhār sözü ərəb mənşəli termin olub, ən çox dini, elmi və dilçilik sahələrində işlədilir. Ərəb dilində “izhar” “açıq göstərmək”, “aydınlaşdırmaq”, “ifşa etmək” və “bildirmək” mənalarını ifadə edir. Azərbaycan dilində də bu söz əsasən elmi, ədəbi və dini mətnlərdə qarşıya çıxır, gündəlik danışıqda isə nadir hallarda işlədilir. İzhār termini məna baxımından həm bir şeyin gizlədilmədən ortaya qoyulması, həm də hansısa məqamın açıq və şəffaf şəkildə təqdim edilməsi anlamı daşıyır. İzhārın semantikası onu həm fərdi davranışlarda, həm də cəmiyyətin müxtəlif sferalarında aktuallaşdırır.

İzah və izhār bir-birinə yaxın səslənsə də, semantik cəhətdən fərqlidirlər. İzhār açıq şəkildə nümayiş etdirmək, gizlətmədən bəyan etmək kimi mənalara malikdir. Xüsusilə dini ədəbiyyatda, xüsusən də Quran tilavətində izhār xüsusi qiraət qaydası kimi tanınır. Bu qayda ərəb əlifbasında bəzi hərflərin aydın şəkildə tələffüz olunmasını tələb edir. Ədəbiyyat və publisistika sahəsində isə izhār bir fikrin, hissin və ya mövqenin açıq formada ifadə olunmasıdır. Fəlsəfi baxımdan izhār insan düşüncəsinin, münasibətinin, mövqeyinin və ya niyyətinin cəmiyyətə, qarşı tərəfə açıq şəkildə çatdırılmasıdır. İzhārın bu cür çoxşaxəli mənası və tətbiq sahələri məqalənin əsas predmetini təşkil edir.

İzhārın Lüğəvi və Terminoloji Mənası

İzhār sözü ərəb dilində “z-h-r” kökündən yaranıb və “göstərmək”, “üzə çıxarmaq”, “aşkara çıxarmaq”, “şəffaf şəkildə bəyan etmək” mənalarını verir. Ərəbcədə “izhar” fellik isimdir və əsas mənası nəyisə gizlətmədən, ört-basdır etmədən açıq şəkildə ortaya qoymaq, bir şeyi aydın və bəlli formada ifadə etməkdir. Bu söz Azərbaycan dilində də əsasən eyni semantikanı daşıyır. Xüsusilə elmi, hüquqi, dini və fəlsəfi məqalələrdə, publisistik yazılarda və bədii ədəbiyyatda rast gəlinir. Məsələn, bir fikrin, hissin və ya hadisənin izhār olunması dedikdə, onun gizli saxlanmaması, açıq şəkildə deyilməsi başa düşülür.

Dini terminologiyada izhār xüsusi yer tutur. İslam dünyasında izhār Quran tilavətində, hədis şərhlərində, dini tədrisdə və fiqh elminin müxtəlif sahələrində işlədilir. Ərəb qrammatikasında izhār bir nitq qaydası kimi öyrədilir. Burada məqsəd, nitq zamanı hər hansı bir səsin və ya hərfin aydın şəkildə səsləndirilməsi və digər səslərlə qarışdırılmamasıdır. İzhār həmçinin sosial münasibətlərdə və etik davranışlarda da istifadə olunan anlayışdır. İnsanların niyyətlərinin, məqsədlərinin, hislərinin və ya mövqelərinin gizlədilmədən açıq şəkildə ifadə olunması izhār olaraq qiymətləndirilir.

Bütün bunlar izhārın təkcə lüğəvi deyil, həm də terminoloji olaraq müxtəlif sahələrdə necə önəm daşıdığını göstərir. Müxtəlif sahələrdə tətbiqi onu universal və aktuallığını qoruyan bir anlayışa çevirir.

Dini Mətnlərdə və Qiraət Elminin Quruluşunda İzhār

İzhār xüsusilə Qurani-Kərimin oxunuş qaydalarında – təcvid elmi çərçivəsində – mühüm prinsip kimi çıxış edir. Təcvid elmi Quranın düzgün, səlis və ədəbi qaydalara uyğun oxunması üçün vacib hesab olunan qanunlar toplusudur. İzhār təcvid elminin əsas bölmələrindən biridir və burada məqsəd müəyyən hərflərin aydın və açıq şəkildə tələffüz edilməsidir.

Ərəb əlifbasında bəzi samitlər var ki, onlar müəyyən şəraitdə başqa səsin təsiri altında oxunarkən ya gizlədilir (idğam), ya buraxılır (ixfa), ya da aydın şəkildə (izhar) tələffüz olunur. Məsələn, nun (ن) və tenvin (ً ٍ ٌ) səsindən sonra gələn bəzi hərflər izhār qaydasına tabedir və bu halda həmin nun və tenvin səsləri gizlədilmədən, aydın tələffüz olunur. Bu qaydanın əsas məqsədi Quran ayələrinin mənasının dəyişməməsi, səslərin bir-birinə qarışmaması və tilavətin aydınlığıdır.

Bundan əlavə, izhār qiraətdə oxucuya tələffüzün şəffaf və səlis olmasını təmin etməyə kömək edir. Quranın düzgün və təmiz oxunması yalnız dini borc deyil, eyni zamanda ədəbi və estetik dəyər də daşıyır. İzhār qaydası həm də mətnin orijinallığının, Allah kəlamının dəyişməzliyinin qorunmasına xidmət edir. Ərəbdilli ölkələrdə Quran tədrisində izhārın düzgün tətbiqi üçün xüsusi dərslər keçirilir, Azərbaycanda da dini tədris ocaqlarında bu qaydalara xüsusi önəm verilir.

İzhārın Ədəbi və Fəlsəfi Aspektləri

Ədəbi sahədə izhār bədii obrazların, fikirlərin, hisslərin və mövqelərin açıq şəkildə ifadə olunması kimi anlaşılır. Məsələn, bir şairin və ya yazıçının düşüncələrini və emosiyalarını oxucuya gizlətmədən, olduğu kimi, səmimi və aydın formada çatdırması izhār adlanır. Ədəbi əsərlərdə izhār müəllifin özünəməxsus mövqeyinin, bədii baxış bucağının və dünyagörüşünün oxucuya açıq formada təqdim edilməsidir. Bu, bədii əsərin daha təsirli və səmimi qəbul olunmasına səbəb olur.

Fəlsəfi baxımdan isə izhār insanın daxili dünyasının, düşüncələrinin, niyyətlərinin və hisslərinin gizlədilmədən, kompleks və ya ikili mənalara yol vermədən cəmiyyətə və ətrafdakılara açıq formada bəyan edilməsidir. İzhār fəlsəfədə səmimiyyət, şəffaflıq, insanın özünə və başqasına dürüst yanaşması kimi dəyərlərlə bağlıdır. Fəlsəfi ədəbiyyatda izhār konsepti insanın öz mahiyyətini, məqsəd və niyyətlərini açıq şəkildə bəyan etməsinin, fərdi və ictimai münasibətlərin şəffaflıq üzərində qurulmasının vacibliyini vurğulayır.

Ədəbi və fəlsəfi baxışlarda izhār həmçinin ictimai şüurun, azadlığın və insan hüquqlarının inkişafında mühüm rol oynayır. Fikir, söz və vicdan azadlığı izhār konsepti ilə sıx bağlıdır. Cəmiyyətin sağlam və şəffaf inkişafı üçün hər bir fərdin öz fikirlərini, hisslərini və mövqeyini açıq və qorxmadan ifadə edə bilməsi əsas şərtlərdən sayılır. Buna görə də izhār təkcə dilin və düşüncənin deyil, bütövlükdə cəmiyyətin inkişafı üçün vacib konseptdir.

İzhārın Sosial və Hüquqi Aspektləri

Müasir cəmiyyətdə izhār sosial və hüquqi münasibətlərdə də xüsusi yer tutur. İnsanlar arası ünsiyyətdə, sosial münasibətlərdə, ailə və işgüzar həyatında izhār – yəni açıq, dürüst və şəffaf münasibətlərin qurulması – etibar, qarşılıqlı anlaşma və sosial sabitlik üçün vacibdir. Sosial münasibətlərdə izhār insanın özünü ifadə etməsi, niyyət və fikirlərini gizlətmədən bildirməsi, münasibətlərdə səmimiyyətin və etibarın formalaşması üçün əsas faktorlardandır.

Hüquqi sahədə izhār hüquqi münasibətlərin şəffaflığı, ədalətliliyin təmin olunması, hüquqi prosedurların və qərarların aydın şəkildə əsaslandırılması anlamına gəlir. Məsələn, məhkəmə prosesində tərəflərin mövqelərinin izhār olunması, şahid ifadələrinin açıq və təhrif olunmadan təqdim edilməsi hüquqi ədalətin təmini üçün vacibdir. Hüquqi sənədlərdə, qanunvericilik aktlarında, müqavilələrdə və protokollarda izhār prinsipi həmişə ön planda tutulur.

Jurnalistikada və mediada izhār informasiya mənbələrinin açıq və dürüst təqdim olunması, informasiyanın gizlədilmədən, manipulyasiyasız və tam şəffaf şəkildə ictimaiyyətə çatdırılması kimi başa düşülür. Sosial şəbəkələr və yeni media platformaları dövründə izhār anlayışı ictimai rəyin formalaşmasında, manipulyasiyaya qarşı mübarizədə və informasiyanın doğruluğunun təmin olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sosial və hüquqi sahələrdə izhār cəmiyyətin demokratik və sağlam inkişafı üçün zəruri şərtdir.

İzhārın Dilçilikdə Rolu və Qrammatik Qaydaları

Dilçilikdə izhār daha çox ərəb qrammatikasında fonetik və qiraət qaydası kimi çıxış edir. Təcvid elminin tərkib hissəsi olan izhār, bir səsin və ya hərfin digərləri ilə qarışdırılmadan aydın, təmiz və düzgün səsləndirilməsini nəzərdə tutur. Xüsusilə Qurani-Kərim oxunuşunda nun və tenvin hərflərindən sonra gələn bəzi hərflərdə izhār qaydası tətbiq olunur.

Qrammatikada izhār həmçinin cümlə və söz birləşmələrində mənanın dəqiq və açıq ifadə olunması ilə bağlıdır. Məsələn, mürəkkəb cümlələrdə izhārın tətbiqi yazılı və şifahi nitqin aydın və anlaşıqlı olmasını təmin edir. Bu, eyni zamanda dilin inkişafında, ədəbi üslubun formalaşmasında, rəsmi sənədlərin və elmi mətnlərin dəqiq və açıq olmasında mühüm rol oynayır.

Azərbaycanda dini tədris və Quran qiraəti zamanı izhār qaydaları xüsusi dərslərdə öyrədilir. Həmçinin dilçilikdə və fonetikada aydın tələffüz, səs harmoniyası və intonasiya qaydalarında izhārın rolu qeyd olunur. Məqsəd sözlərin və cümlələrin mənaca düzgün və dəqiq çatdırılması, mətnin anlaşılmasının asanlaşdırılmasıdır.

İzhārın Psixoloji Aspektləri və İnsan Münasibətlərində Rolu

İzhār psixoloji baxımdan insan münasibətlərində açıq ünsiyyət, dürüstlük və səmimiyyətin təmin olunması deməkdir. İnsanlar arasında münasibətlərdə izhārın olması hər iki tərəf üçün qarşılıqlı etibarın, anlayışın və empatiyanın formalaşmasına şərait yaradır. Psixoloqların fikrincə, insanın hisslərini, fikirlərini və niyyətlərini açıq şəkildə ifadə etməsi onun psixoloji sağlamlığının və sosial adaptasiyasının əsas amilidir.

Ailə münasibətlərində, dostluq və işgüzar əlaqələrdə izhārın olmaması anlaşılmazlıqlara, konfliktlərə və psixoloji gərginliyə səbəb olur. Əksinə, səmimi və açıq ünsiyyət problemlərin asanlıqla həll olunmasına, qarşılıqlı hörmət və anlaşmanın möhkəmlənməsinə, insanın özünü daha rahat və azad hiss etməsinə imkan verir. Bəzən insanlar müxtəlif səbəblərdən – qorxu, utancaqlıq, cəmiyyətin reaksiyası və ya digər səbəblərdən – öz fikirlərini və hisslərini gizlədirlər. Bu isə daxili gərginlik, narazılıq və stressə yol açır.

Müasir psixologiyada izhār anlayışı pozitiv psixologiyanın və şəxsi inkişafın ayrılmaz tərkib hissəsidir. İnsanların öz daxili aləmini, arzularını və duyğularını gizlətmədən paylaşması, açıq ünsiyyətə can atması həm fərdi, həm də sosial rifah üçün əhəmiyyətlidir. Belə bir mühitdə insanlar daha yaradıcı, xoşbəxt və sosial baxımdan aktiv olurlar. İzhār münasibətlərdə empatiyanın, hörmətin və qarşılıqlı dəstəyin əsasını təşkil edir.

İzhār və Müasir Cəmiyyət: Çağırışlar və Perspektivlər

Müasir dövrdə izhārın aktuallığı daha da artır. Qloballaşma, informasiya bolluğu, sosial şəbəkələr və kütləvi informasiya vasitələrinin inkişafı şəraitində açıq və şəffaf informasiya axını, səmimi və dürüst münasibətlər cəmiyyətin inkişafında əsas rol oynayır. İnformasiya cəmiyyətində izhār təkcə fərdi deyil, həm də kollektiv səviyyədə vacib prinsipə çevrilir.

Bununla belə, sosial mediada və ictimai platformalarda izhār bəzən sui-istifadə olunaraq, yalan və manipulyasiya məqsədilə istifadə edilir. Buna görə də müasir cəmiyyət izhārın dürüstlük, obyektivlik və etika çərçivəsində tətbiq olunmasını tələb edir. Jurnalistlərin, ictimai xadimlərin, siyasətçilərin və sadə vətəndaşların öz fikirlərini, informasiyanı gizlətmədən, lakin məsuliyyətlə və obyektiv şəkildə paylaşması cəmiyyətin rifahı və inkişafı üçün vacibdir.

Perspektiv baxımından izhār anlayışı gələcəkdə də informasiya təhlükəsizliyi, hüquqi şəffaflıq, sosial ədalət və demokratik dəyərlərin qorunmasında əsas rol oynayacaq. Gənc nəslin izhārın mahiyyətini və əhəmiyyətini dərk etməsi, özünüifadə bacarığının inkişafı, səmimi və açıq münasibətlərin təşviqi cəmiyyətin sağlam inkişafının əsasını təşkil edir. İzhārın mədəniyyətə, etika və mənəviyyata əsaslanaraq tətbiq edilməsi cəmiyyətin bütövlükdə rifahına xidmət edir.

İzhār həm lüğəvi, həm də terminoloji baxımdan dərin və çoxşaxəli məna daşıyan anlayışdır. Ərəb mənşəli bu termin dini, ədəbi, fəlsəfi, sosial, hüquqi və psixoloji sahələrdə aktual və əhəmiyyətlidir. Ən sadə səviyyədə izhār insanın, fikrin, hissin və ya informasiyanın açıq və gizlədilmədən ifadə olunmasıdır. Müasir dövrdə izhār şəffaflıq, dürüstlük, səmimiyyət, etibar və empatiya kimi fundamental dəyərlərin təməl prinsipi olaraq qəbul edilir.

İzhārın təməl mahiyyəti gizliliyin aradan qaldırılması, informasiyanın, mövqenin və niyyətin şəffaf və açıq formada təqdim olunmasıdır. Bu, cəmiyyətdə demokratik dəyərlərin, hüquqi ədalətin və sosial sabitliyin bərqərar olmasına xidmət edir. Həm fərdi, həm də ictimai münasibətlərdə izhārın tətbiqi səmimi və etibarlı ünsiyyətin, qarşılıqlı hörmət və anlayışın əsasını təşkil edir. Cəmiyyətin rifahı və inkişafı üçün izhārın prinsiplərinə əməl etmək hər bir insanın borcudur.

Ən Çox Verilən Suallar