İztirab: Lüğəvi, Etimoloji Mənası

İztirab insan həyatında ən dərin və ziddiyyətli hisslərdən biri kimi hər dövrdə fərdlərin və cəmiyyətlərin gündəmində olub. Bu söz bəşər tarixinin, ədəbiyyatının, fəlsəfəsinin və psixologiyasının əsas mövzularından birinə çevrilmiş, insanın ruhi və bədənən yaşadığı əzab, dərd, ağrı, sıxıntı və sarsıntının ifadəsinə çevrilib. İztirab təkcə mənəvi deyil, həm də fiziki anlam daşıyır və insanın özünü, ətraf mühitini, cəmiyyətini dərk etməsində, hiss və düşüncələrinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Hər bir fərd həyatının müəyyən dövrlərində iztirabla üzləşə bilər: bu bəzən itki, xəstəlik, uğursuzluq, xəyal qırıqlığı, sosial təzyiq və ya başqa bir səbəblə yaranır. İztirabın kökləri insanın psixoloji və emosional dünyasında gizlənir, onu cəmiyyətin mənəvi dəyərləri, adət-ənənələri və yaşadığı sosial-mədəni mühit formalaşdırır.

Sözün mənası yalnız şəxsi hisslərin və ağrıların izahı ilə məhdudlaşmır. O, bəzən bütün bir toplumun yaşadığı ümumi faciənin, ictimai-siyasi və ya tarixi bir dönəmin də ifadəsinə çevrilə bilir. Bədii ədəbiyyatda, musiqidə, rəssamlıqda, kinoda iztirab motivi insan taleyinin mürəkkəbliyini, həyatın müxtəlif üzlərini, insanın daxili aləmində baş verən faciəni, ziddiyyətləri, təkamülü və ruhi mübarizəni əks etdirir. İztirab bir tərəfdən insanı sarsıdır, zəif salır, digər tərəfdən onu ruhən gücləndirir, özünü dərkə, dəyişməyə və yenidən doğulmağa sövq edir. Bütün bunlar iztirabın semantik və leksik dərinliyini, onun insan təfəkküründəki xüsusi yerini bir daha göstərir.

“İztirab” Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası

İztirab sözü ərəb mənşəlidir və Azərbaycan dilində bir çox emosional və mənəvi vəziyyəti ifadə etmək üçün işlədilir. Lüğəvi baxımdan iztirab bədənin və ya ruhun dərin ağrı, dərd, sarsıntı, sıxıntı, iztirab və əzab kimi vəziyyətlərini ifadə edir. Bu söz həm şəxsi, həm də ictimai-psixoloji kontekstdə, bəzən hətta metaforik şəkildə də istifadə oluna bilər. Etimoloji baxımdan iztirab “daxili narahatlıq”, “ağrının ən yüksək həddi”, “çətin və çıxılmaz vəziyyət”, “qəlbin və bədənin birgə fəryadı” mənalarını özündə birləşdirir.

İztirab bəzən dözülməz ağrı, bəzən ümid və çıxış yolunun olmaması hissini, bəzən isə insanı məcburi seçim qarşısında qoyan daxili və xarici təzyiqlərin nəticəsini ifadə edir. Dilimizdə iztirab bəzən “əzab”, “sarsıntı”, “sıxıntı”, “ruhi işgəncə”, “psixoloji gərginlik” kimi sözlərlə eyniləşdirilsə də, bu ifadə daha geniş və dərin mənaya malikdir. İztirab sözü adətən çox güclü, bəzən də ağlasığmaz hisslərin, qəlb və şüurun ciddi mübarizəsinin təcəssümüdür.

Lüğət və ensiklopedik mənbələr iztirabı “insanın bədənində və ya ruhunda davamlı narahatlıq, şiddətli ağrı, dərin kədər və ümidin olmaması hissi” kimi izah edir. Bu söz ədəbiyyatda və gündəlik həyatda tez-tez işlədilir, insana məxsus ən universal hisslərdən birini təsvir edir. Bəzi mənbələrdə isə iztirab insan ruhunun sınaqdan keçdiyi, əzab, sıxıntı və dərd dolu bir vəziyyət, ağır taleyin, çətin həyatın və ya daxili sarsıntının göstəricisi kimi təqdim olunur.

İztirabın Fəlsəfi və Psixoloji Aspektləri

İztirab bəşər övladının varoluşunun, özünü və dünyanı dərk etməsinin ayrılmaz hissəsidir. Fəlsəfi düşüncədə iztirab insan həyatının məna və məqsədini axtararkən qarşılaşdığı ən əsas sınaqlardan biri kimi qiymətləndirilir. Dahi filosoflardan Soren Kierkegaard, Fridrix Nitsşe, Martin Haydegger və digərləri iztirabın insan varlığında əhəmiyyətini xüsusi vurğulamışlar. Onların fikrincə, iztirab insanı düşünməyə, həyatın dərin mənası üzərində götür-qoy etməyə, öz mahiyyətini, zəif və güclü tərəflərini anlamağa vadar edir.

Psixologiyada iztirab insanın daxili aləmində yaranan ruhi və emosional gərginliyin, qorxunun, ümidsizliyin və çarəsizliyin nəticəsidir. Psixoloqlar iztirabı tez-tez depressiya, anksiyete, stress və posttravmatik sindromlarla əlaqələndirirlər. İnsan iztirabla qarşılaşanda müxtəlif reaksiya verə bilər: bəziləri özünə qapanır, bəzi insanlar isə əksinə, fəallıq göstərir, yenilənmək və dəyişmək üçün iztirabdan motivasiya alır.

Fəlsəfi baxışda iztirab həyatda tarazlığın pozulması, insanın daxili dünyasının və xarici aləmin uyğunsuzluğu, istəklə reallıq arasında uçurumun yaranması kimi də izah olunur. İztirab bəzən insanı sosial ədalətsizliklə, bəzən itki və ayrılıqla, bəzən də yaşamın mənasızlığı ilə qarşılaşdırır. Amma məhz iztirab insanı düşünməyə, özünü və həyatını yenidən qurmağa, mənəvi inkişaf və ruhani təmizlənmə yolunda irəli getməyə sövq edir.

Ədəbiyyat və İncəsənətdə İztirabın Yeri

İztirab dünya ədəbiyyatında və incəsənətində ən geniş işlənən motivlərdən biridir. Qədim dövrlərdən bu günə qədər şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar və kinorejissorlar insanın iztirabını təsvir etməyə, bu hissin ən incə və dərin qatlarını oxucuya, dinləyiciyə və ya tamaşaçıya çatdırmağa çalışıblar. İztirab bəzən sevginin ayrılıqla bitdiyi bir hekayədə, bəzən vətən üçün çəkilən əzabda, bəzən də bəşəri faciələrin təcəssümündə öz əksini tapır.

Ədəbiyyatda iztirab bəzən qəhrəmanın daxili aləminin, ruhi böhranının, sarsıntı və mənəvi tənəzzülünün ifadəsidir. Azərbaycan klassik poeziyasında Nizami, Füzuli, Xətai, Sabir kimi şairlərin əsərlərində iztirab motivi dərin lirizm və bədii obrazlarla doludur. Onlar insanın sevgi, vətən, azadlıq, ədalət və insanlıq uğrunda çəkdiyi əzabları, ruhi sarsıntı və daxili gərginliyi yüksək bədii ustalıqla təsvir ediblər.

Musiqi və rəssamlıqda da iztirab bədii ifadənin əsas elementinə çevrilib. Klassik musiqinin bəstəkarları iztirabı səsin, melodiyanın, rəngin və ritmin dili ilə ifadə ediblər. Rəssamlıqda isə insan sifətində, bədən pozasında, rənglərin seçilməsində və kompozisiyada iztirab hissi öz bədii təcəssümünü tapıb. Kino sənətində də iztirab qəhrəmanların taleyində, süjetin inkişafında əsas motivlərdən biri kimi çıxış edir.

İztirabın Sosial və Mədəni Kontekstdə Rolu

İztirab təkcə fərdi hiss deyil, həm də cəmiyyətin kollektiv yaddaşında, milli kimliyində və tarixi yaddaşında mühüm yer tutur. Bəzən xalqın və ya ictimaiyyətin yaşadığı böyük fəlakətlər, müharibələr, repressiyalar, kütləvi aclıq və ya təbii fəlakətlər ümumi bir iztirab hissini formalaşdırır. Belə məqamlarda iztirab bir xalqın tarixinin, milli xarakterinin və mənəvi yaddaşının ayrılmaz parçasına çevrilir.

Mədəni kontekstdə iztirab adət-ənənələrdə, folklor və aşıq yaradıcılığında, mərasim və dini ayinlərdə də əksini tapır. Xüsusilə Azərbaycan xalq musiqisində, muğam və xalq mahnılarında iztirab mövzusu hər zaman aktual olub. Məsələn, “Segah”, “Şur” və digər muğam havalarında insanın qəlbən yaşadığı iztirab, həsrət, ayrılıq və dərd bədii formada dinləyiciyə çatdırılır.

Sosial həyatda iztirab bəzən ictimai ədalətsizlik, yoxsulluq, sosial bərabərsizlik, ayrı-seçkilik, müharibə və məcburi köçkünlük nəticəsində yaranır. Belə hallarda cəmiyyətin fərqli təbəqələri arasında həmrəyliyin, sosial dəstəyin, empatiyanın gücləndirilməsi iztirabın azaldılmasına və insanların bir-birinə daha yaxın olmasına kömək edir. İztirabın cəmiyyətə təsiri sosial siyasət və ictimai institutların fəaliyyətində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

İztirab və İnsan Münasibətləri

İztirab insan münasibətlərində bəzən sınaq, bəzən isə birləşdirici faktor rolunu oynayır. Ailə üzvləri, dostlar, yaxınlar və hətta yad insanlar bir-birlərinin iztirabına ortaq olduqda aralarında empatiya, anlaşma və dəstək yaranır. Sosial psixologiyada iztirabın paylaşılması və bölüşdürülməsi insanın psixoloji yükünü azaltmaq, ruhi rahatlıq tapmaq üçün ən effektiv üsullardan sayılır.

Əgər insan iztirabını gizlədir, onu heç kimlə bölüşmürsə, bu, ruhi sarsıntının, depressiyanın və ciddi psixoloji problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Əksinə, iztirabını açıq şəkildə bölüşmək, danışmaq, məsləhət və dəstək almaq insana ümid və güc verir, özünü daha dəyərli hiss etməyə kömək edir. Bəzən ailə, dostluq və sevgi münasibətləri iztirab nəticəsində daha da möhkəmlənir, bəzən isə əksinə, çətinliklər münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxarır.

İztirab həm də insanın daxili dünyasında yeni dəyərlərin və həyat baxışlarının formalaşmasına, mənəvi inkişafına, yeni məqsədlərin müəyyən olunmasına təkan verir. Bir çox hallarda, çətinlik və sarsıntıdan çıxan insan daha möhkəm, həyatda daha dözümlü və qətiyyətli olur. Beləliklə, iztirab təkcə ağrı və dərd deyil, həm də ruhun təkamülündə, insan xarakterinin və mənəviyyatının formalaşmasında mühüm mərhələdir.

İztirabın Tibbi və Fizioloji Aspektləri

İztirab yalnız mənəvi və psixoloji sahədə deyil, həm də tibbi və fizioloji baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bəzən iztirab fiziki xəstəlik, xroniki ağrılar, travmalar və ya ciddi tibbi problemlərlə əlaqədar yaranır. İnsan bədəni və ruhu bir-birinə sıx bağlı olduğundan, psixoloji iztirab tez-tez fiziki narahatlıq və xəstəliklərin yaranmasına, immunitetin zəifləməsinə, yuxu pozuntularına, hətta ürək-damar, sinir və həzm sistemi xəstəliklərinə gətirib çıxarır.

Tibbdə “psixosomatik xəstəliklər” anlayışı məhz iztirab və uzunmüddətli stressin orqanizmdə yaratdığı mənfi nəticələri təsvir edir. Həkimlər və psixoloqlar belə hallarda kompleks yanaşma, psixoloji dəstək, terapevtik müdaxilə və sosial yardım göstərməyi vacib hesab edirlər. Bəzən iztirab bədənin müdafiə mexanizmlərinin aktivləşməsinə, bəzi hallarda isə tam əksinə, orqanizmin tükənməsinə səbəb olur.

İztirabla mübarizədə ən effektiv üsullardan biri sağlam həyat tərzi, idman, yaradıcı fəaliyyət, psixoterapiya və sosial dəstəkdir. İnsanların emosional və ruhi rahatlığının təmin olunması, psixoloji problemlərin vaxtında aşkarlanıb aradan qaldırılması həm fərdi, həm də cəmiyyətin sağlamlığı üçün əhəmiyyətlidir. Beləliklə, iztirab bəzən həyatın labüd hissəsi olsa da, onunla düzgün mübarizə aparmaq, kömək almaq və dəstəyi bölüşmək mümkündür.

İztirab insan təfəkküründə, emosional və ruhi həyatında ən güclü və ziddiyyətli hisslərdən biri kimi daim aktualdır. Onun kökləri insanın varlıqla, həyatın mənası və məqsədi ilə, öz daxili dünyası və ətraf aləmlə münasibətində gizlənir. İztirab insanı zəif sala, sarsıda bilər, amma eyni zamanda onu dəyişməyə, inkişaf etməyə, yeni mənalar tapmağa, həyatı yenidən dərk etməyə və daha möhkəm olmağa təşviq edir. Bu hiss bəzən fərdi, bəzən də kollektiv şəkildə, bir xalqın və ya cəmiyyətin taleyində böyük rol oynayır.

Ədəbiyyat, incəsənət, musiqi, psixologiya və tibb elmləri iztirab fenomeninin müxtəlif üzlərini, onun insan və cəmiyyət üçün necə vacib və təsirli olduğunu araşdırır. İztirabın düzgün idarə olunması, sosial və psixoloji dəstəyin gücləndirilməsi, insan münasibətlərində empatiya və anlayışın artırılması həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə ruhi sağlamlığın və rifahın təminində əsas rol oynayır. Hər bir insan iztirabla üzləşə bilər, əsas məsələ isə bu hissi düzgün dərk etmək, ondan sarsılmadan çıxmağı, həyatı və özünü yenidən tapmağı bacarmaqdır.

Ən Çox Verilən Suallar