Müasir dövrdə internet və texnologiya həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. İnternetin inkişafı ilə birlikdə veb saytların və tətbiqlərin yaradılması üçün istifadə olunan proqramlaşdırma dilləri də böyük əhəmiyyət qazanıb. Bu dillər arasında JavaScript xüsusi yer tutur. Artıq hər bir veb səhifənin, tətbiqin və hətta bir çox mobil platformanın arxa planında JavaScript-in imzası var. Azərbaycanda da proqramlaşdırma, IT sahəsində karyera qurmaq və ya rəqəmsal marketinqdə peşəkar olmaq istəyənlərin ən çox qarşılaşdığı dillərdən biri məhz JavaScript-dir.
JavaScript Nədir?
JavaScript, əsasən veb səhifələr üçün yaradılmış, dinamik və interaktiv funksionallıq təmin edən proqramlaşdırma dilidir. O, ilk dəfə 1995-ci ildə Netscape Communications şirkətində Brendan Eich tərəfindən hazırlanıb. Əsas məqsədi, istifadəçi ilə birbaşa əlaqə qurmaq, veb səhifələri interaktiv etmək və vebdə yeni imkanlar yaratmaq idi. Bugünkü gündə isə JavaScript həm veb, həm də server tərəfli tətbiqlər, mobil tətbiqlər və hətta süni intellekt layihələri üçün istifadə olunur.
JavaScript proqramlaşdırma dili üç əsas texnologiyadan biridir – HTML, CSS və JavaScript. HTML veb səhifənin strukturunu, CSS dizaynını, JavaScript isə funksionallığını müəyyən edir. Məhz bu üçlüyün bir araya gəlməsi ilə müasir, interaktiv və istifadəçi dostu veb resurslar yaranır.
JavaScript-in Yaranma Tarixi və İnkişafı
JavaScript-in yaranması internetin geniş yayılmağa başladığı 1990-cı illərin ortalarına təsadüf edir. 1995-ci ildə Brendan Eich cəmi 10 günə JavaScript-in ilkin versiyasını hazırladı. Bu dil ilk olaraq “Mocha” adlandırıldı, sonra “LiveScript” oldu və nəhayət, “JavaScript” adı ilə bazara təqdim olundu. Bu ad seçimi onun Java proqramlaşdırma dili ilə əlaqəli olduğunu düşündürsə də, əslində iki dilin heç bir birbaşa əlaqəsi yoxdur.
JavaScript-in əsas inkişaf mərhələləri aşağıdakılardır:
- 1995: JavaScript-in ilk versiyası Netscape Navigator brauzerində istifadə olundu.
- 1997: ECMA International təşkilatı JavaScript-in standartlaşdırılması üçün ECMAScript-i təqdim etdi.
- 2000-ci illər: AJAX texnologiyasının yaranması ilə JavaScript-in populyarlığı daha da artdı, çünki artıq istifadəçi ilə brauzer arasında real zamanlı əlaqə mümkündür.
- 2015: ECMAScript 6 (ES6) böyük yeniliklər və imkanlarla proqramçılara təqdim olundu.
Bugünkü JavaScript daim yenilənir və ECMAScript standartlarına əsaslanır. Yenilənmiş versiyalar daha güclü və funksional imkanlar təqdim edir.
JavaScript-in Əsas Xüsusiyyətləri
JavaScript-in bu qədər populyar və universal olmasının bir neçə əsas səbəbi var. Onların ən mühümlərinə nəzər salaq:
1. Asinxron və Hadisəyə əsaslanan Funksionallıq:
JavaScript istifadəçilərin hərəkətlərinə (klik, toxunuş, klaviatura əməliyyatı və s.) dərhal reaksiya verir. AJAX texnologiyası sayəsində isə səhifənin tam yenilənməsinə ehtiyac olmadan məlumatlar serverə göndərilib qəbul edilə bilər.
2. Platformadan Asılı Olmayan Quruluş:
JavaScript brauzer vasitəsilə işləyir. Yəni Windows, Mac, Linux və ya mobil platformalarda fərq etmir – istənilən cihazda işləyə bilər.
3. Dinamik və Obyekt Yönümlü Dil:
JavaScript dinamik olaraq dəyişə bilən, obyektlər və massivlər üzərində rahat işləyə bilən bir dildir.
4. Sadə Sintaksis və İnteqrasiya:
HTML və CSS ilə asanlıqla birləşdirilə bilər. Həmçinin sintaksisi yeni başlayanlar üçün başa düşülən və öyrənilməsi asandır.
5. Geniş Kitabxana və Çərçivə Dəstəyi:
React, Angular, Vue.js, jQuery, Node.js kimi məşhur çərçivə və kitabxanalar JavaScript-in imkanlarını daha da artırır.
JavaScript harada istifadə olunur?
JavaScript-in tətbiq sahələri olduqca genişdir:
- Veb səhifələrin dinamikləşdirilməsi: Hər bir müasir saytın interaktiv elementləri (menyu, slayder, modal pəncərə və s.)
- Veb tətbiqlər: Gmail, Facebook, YouTube kimi nəhəng platformaların əksəriyyəti məhz JavaScript üzərində qurulub.
- Mobil tətbiqlər: React Native, Ionic və s. vasitəsilə həm Android, həm də iOS üçün tətbiqlər hazırlamaq mümkündür.
- Server proqramlaşdırması: Node.js platforması ilə JavaScript-in server tərəfdə də istifadə olunması reallaşdı.
- Oyun inkişafı: JavaScript və HTML5 ilə onlayn oyunlar yaratmaq populyarlaşır.
- Masaüstü tətbiqlər: Electron.js kimi çərçivələr vasitəsilə masaüstü proqramlar hazırlanır (məsələn, WhatsApp Desktop, Visual Studio Code).
JavaScript-in Populyar Çərçivələri və Kitabxanaları
JavaScript-in gücünü artıran ən önəmli vasitələr onun çərçivələri və kitabxanalarıdır. Bunlara qısa nəzər salaq:
- React.js: Facebook tərəfindən yaradılıb. İstifadəçi interfeyslərinin qurulmasında ən populyar vasitələrdən biridir.
- Angular: Google tərəfindən hazırlanıb. Böyük və kompleks tətbiqlər üçün əlverişlidir.
- Vue.js: Sadəliyi və çevikliyi ilə seçilir. Kiçik və orta layihələr üçün idealdır.
- Node.js: Server tərəfli proqramlaşdırma üçün istifadə olunur.
- jQuery: Brauzer uyğunluğu və DOM manipulyasiyası üçün asan həllər təqdim edir.
- Express.js: Node.js ilə birgə işləyən server çərçivəsidir.
Bu çərçivə və kitabxanalar JavaScript-i yalnız veb üçün deyil, həm də server, mobil, masaüstü tətbiqlər üçün ən çevik və universal seçimə çevirir.
Azərbaycanda JavaScript-ə Marağın Artması
Son illərdə Azərbaycanda da JavaScript və ümumilikdə proqramlaşdırmaya maraq kəskin şəkildə artıb. Xüsusən IT təhsili alan gənclər, startapçılar və rəqəmsal marketinq mütəxəssisləri üçün JavaScript əsas bacarıqlardan sayılır. Bir çox yerli və beynəlxalq şirkətlər veb proqramçılar axtararkən “JavaScript biliyi” əsas tələb kimi göstərirlər.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir sıra təhsil mərkəzləri, universitetlər, online kurslar və YouTube kanalları JavaScript tədrisi üçün müasir və praktik proqramlar təqdim edir. Artıq məktəblərdə belə kodlaşdırmaya giriş dərslərində JavaScript-in təməli öyrədilir.
JavaScript-i Öyrənməyin Yolları
JavaScript öyrənmək istəyənlər üçün müxtəlif resurslar mövcuddur. Əsas metodlar bunlardır:
- Online kurslar: Coursera, Udemy, Codecademy, FreeCodeCamp kimi platformalarda pulsuz və ödənişli dərslər tapmaq mümkündür.
- YouTube dərsləri: Azərbayca dilində və ya rus, ingilis dilində bir çox keyfiyyətli video dərslər var.
- Kitablar: “Eloquent JavaScript”, “JavaScript: The Good Parts”, “You Don’t Know JS” kimi kitablar əsaslı tədris üçün uyğundur.
- Rəsmi sənədlər: MDN Web Docs (Mozilla Developer Network) JavaScript haqqında ən etibarlı və geniş məlumat bazasına malikdir.
- Real layihə üzərində təcrübə: Kiçik veb səhifələr, kalkulyator, to-do list kimi mini-layihələrlə praktika toplamaq ən effektiv yoldur.
JavaScript ilə Karyera İmkanları
JavaScript bilən mütəxəssislər təkcə veb inkişafında deyil, bir çox digər sahədə də yüksək tələbat görürlər. Azərbaycanda və dünyada aşağıdakı ixtisaslar üzrə JavaScript biliyi tələb olunur:
- Front-End Developer (İnterfeys proqramçısı)
- Back-End Developer (Server proqramçısı, Node.js ilə)
- Full Stack Developer (Həm ön, həm də arxa hissədə işləyə bilən mütəxəssis)
- Mobil tətbiq inkişaf etdiricisi (React Native, Ionic və s. ilə)
- QA Automation Engineer (Test avtomatlaşdırma üçün)
- UI/UX dizaynerlər (Prototipləşdirmə üçün interaktivlik yaratmaq məqsədilə)
- Freelancer və ya öz şəxsi startapını quranlar
Bu peşələrdə əmək haqqı IT bazarında yüksəkdir və daim artmaqda davam edir. Azərbaycanda JavaScript üzrə əmək haqqı təcrübədən, işlədiyiniz şirkətdən və layihədən asılı olaraq dəyişir, lakin orta göstəricilər kifayət qədər motivasiyaedici səviyyədədir.
JavaScript-in Gələcəyi
JavaScript daim yenilənən və inkişaf edən bir dildir. ECMAScript standartları hər il yeni imkanlar və sintaksis dəyişikləri təqdim edir. “WebAssembly”, “Progressive Web Apps”, “Machine Learning with JavaScript” kimi sahələrdə də artıq bu dilin istifadəsi genişlənir. Bir sözlə, yaxın gələcəkdə JavaScript həm veb, həm də digər proqramlaşdırma sahələrinin mərkəzində olacaq.
JavaScript həm yeni başlayanlar, həm də peşəkar proqramçılar üçün açar proqramlaşdırma dilidir. Onun tətbiq dairəsi, öyrənilməsi və istifadə imkanları olduqca genişdir. Azərbaycanda da JavaScript biliyi olan mütəxəssislərə yüksək tələbat var. Əgər siz də proqramlaşdırmaya başlamaq, veb layihələr qurmaq və ya rəqəmsal dünyada uğur qazanmaq istəyirsinizsə, ilk addım kimi JavaScript-i seçə bilərsiniz. Praktika, davamlı öyrənmək və layihələr üzərində işləmək sizi uğura aparacaq ən etibarlı yoldur.
Ən Çox Verilən Suallar
1. JavaScript və Java arasında fərq nədir?
JavaScript əsasən veb səhifələr üçün istifadə olunur, Java isə daha geniş tətbiq sahəsinə malik, ayrı bir proqramlaşdırma dilidir və onların sintaksisi, istifadə qaydası, iş prinsipi fərqlidir.
2. JavaScript bilmək hansı peşələrdə vacibdir?
Veb proqramçı, full stack developer, mobil tətbiq proqramçısı, test avtomatlaşdırma mütəxəssisi, rəqəmsal marketoloq və s. sahələrdə vacibdir.
3. JavaScript öyrənmək üçün hansı ilkin biliklər lazımdır?
Sadə riyazi və məntiqi düşüncə, bir qədər ingilis dili biliyi və kompüterdən istifadə bacarığı kifayətdir.
4. JavaScript ödənişsiz öyrənmək mümkündürmü?
Bəli, bir çox pulsuz resurslar, video dərslər və tədris platformaları mövcuddur.
5. JavaScript-də ən çox istifadə olunan çərçivə hansıdır?
Hal-hazırda React.js ən populyar çərçivə hesab olunur.
6. Azərbaycanda JavaScript kursları harada keçirilir?
Bakı və digər şəhərlərdə bir çox IT akademiyalar, online platformalar və universitetlərdə JavaScript kursları keçirilir.
7. JavaScript kodunu necə işlətmək olar?
Brauzer konsolu, online code playground-lar və ya Node.js proqramı ilə kodu yoxlamaq mümkündür.
8. JavaScript ilə oyun hazırlamaq mümkündürmü?
Bəli, JavaScript və HTML5 vasitəsilə çoxlu sayda onlayn və mobil oyunlar hazırlana bilər.
9. JavaScript-də iş tapmaq çətindirmi?
Əgər real layihələr üzərində təcrübə və portfeliniz varsa, Azərbaycanda və beynəlxalq şirkətlərdə iş tapmaq mümkündür.
10. JavaScript-i öyrənmək nə qədər vaxt aparır?
Bu şəxsi tempdən asılıdır, lakin gündəlik praktika ilə 2-3 ay ərzində əsasları mənimsəmək olar.
