İnsan potensialının formalaşması mövzusu psixologiyanın ən çox müzakirə edilən suallarından biridir və amerikalı alim Carol Dweck bu mövzuda irəli sürdüyü “mindset” – düşüncə tərzi – nəzəriyyəsi ilə elm və təhsil dünyasında çevriliş yaradıb. Dweck uzun illər apardığı təcrübələr əsasında göstərib ki, insanlar bacarıqlarının və intellektlərinin ya dəyişməz, ya da inkişaf edən mahiyyətə malik olduğuna inanırlar; bu inanclar onların motivasiyasını, uğur səviyyəsini, emosional dayanıqlığını və hətta münasibətlərini köklü şəkildə müəyyənləşdirir. “Sabit düşüncə tərzi”nə sahib fərdlər bacarıqları statik güman edərək çətinliklərdən qaçır, səhv etdikdə özünü günahlandırır və tənqiddən yayınmağa çalışırlar. “İnkişafyönlü düşüncə tərzi” isə bacarıqların təcrübə, əzm və düzgün strategiya ilə genişlənə biləcəyini qəbul edir, buna görə də belə insanlar riskləri daha rahat alır, geri dönüş tənqidini inkişaf fürsəti kimi görür və uzunmüddətli məqsədlərə sadiq qalırlar. Tədqiqatlar sübut edir ki, sinif otağından idmana, korporativ menecmentdən psixoloji sağlamlığa qədər müxtəlif mühitlərdə inkişafyönlü düşüncəni təşviq etmək nailiyyət göstəricilərini əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldir. Maraqlıdır ki, Dweck nəzəriyyəsi yalnız fərdi motivasiya aləti deyil, həm də təşkilati transformasiya strategiyası kimi tətbiq olunur: Google, Microsoft, General Electric kimi korporasiyalar çərçivə proqramlarına “growth mindset” modulları daxil edərək əməkdaşların adaptivliyini artırmağa müvəffəq olublar. Bu model Azərbaycan təhsil sistemində də son illər geniş müzakirə predmetinə çevrilib; müəllimlər şagirdlərin bacarıq inkişafına dair geridönüş verərkən “sən bacarmazsan” cümləsini “hələ bacarmırsan” forması ilə əvəzləyərək zehni elastikliyi stimullaşdırırlar. Beləcə, Dweck nəzəriyyəsi intellektin genetik qəlibdən ibarət olmadığını, əksinə, reflektiv öyrənmə, məqsədyönlü məşq və konstruktiv geridönüşlə genişlənə bilən elastik sistem olduğunu vurğulayır.
Sabit və inkişafyönlü düşüncə tərzlərinin konseptual fərqi
Sabit düşüncə tərzi anlayışı insanın doğulduğu andan etibarən müəyyən qabiliyyət limitinə malik olduğu və bu limitin dəyişmədiyi fərziyyəsinə əsaslanır. Bu inam qarşıya çıxan çətinlikləri “bilməmək” yox, “bacarmamaq” olaraq şərh edir; nəticədə fərd uğursuzluqla üzləşəndə özünü kəskin şəkildə tənqid edir və riskdən yayınmağa üstünlük verir. Daxili dialoq “Niyə alınmır?” sualından çox “Mən alınmayan adamam” qənaətinə yönəlir.
İnkişafyönlü düşüncə tərzi isə bacarıqları əzələ kimi görür: məşq, zaman və strategiya ilə güclənə biləcəyini qəbul edir. Burada çətinlik öyrənmə siqnalı, səhv isə inkişaf üçün məlumat mənbəyidir. Belə insanlar tənqidi rəğbətlə qarşılayır, özlərini başqaları ilə yox, əvvəlki nəticələri ilə müqayisə edərək proqres ölçür və geri addım atsa belə uzunmüddətli hədəflərindən vaz keçmirlər.
Kognitiv-nevrobioloji əsaslandırma
Sinir plastisiyası haqqında müasir tədqiqatlar göstərir ki, öyrənmə zamanı neyronlar arasındakı sinaptik əlaqələr güclənir, dendritlər yeni qollar formalaşdırır. İnkişafyönlü düşüncəyə sahib şəxslərdə bu bioloji faktın şüurlu qəbul olunması motivasiya mexanizmini aktiv saxlayır: beyin “məşq etdikcə dəyişir” mesajını şəxsiyyət modelinə inteqrasiya edir.
Sabit düşüncə tərzi sinir plastisiyasını inkar etməsə də, öyrənmə səyini “boş enerji sərfi” kimi qiymətləndirir. Dopamin dalğası mükafat gözləntisi ilə deyil, uğursuzluqdan qaçma instinkti ilə modulə edildiyindən, praktikada yeni bacarıq qazanmaq üçün tələb olunan dözümlülük formalaşmır.
Dweck tədqiqat metodologiyası: boy göstərən faktlar
Carol Dweck və komandasının ən məşhur təcrübələrindən biri dördüncü sinif şagirdləri üzərində aparılmış motivasiya testidir. Uşaqlara verilən riyazi tapşırıqlardan sonra bir qrup “Sən çox istedadlısan”, digər qrup isə “Sən çox çalışmısan” tərifini alır. Daha sonrakı çətinliklər qarşısında “istedadlı” etiketli uşaqlar uğursuzluğu “bacarıqsızlığın sübutu” kimi qəbul edərək tapşırıqdan boyun qaçırır, “çalışqan” etiketli uşaqlar isə çətinliyi “öyrənmə şansı” olaraq görüb davam edirlər.
Universitet səviyyəsində isə 165 mühəndis tələbə arasında aparılan boylinq tədqiqatı göstərib ki, inkişafyönlü düşüncə tərzinə malik olanlar kursun ilk yarısında aşağı bal toplasa belə, son imtahanda balını orta hesabla 12 faiz artırır. Sabit düşüncə tərzli həmyaşıdlar isə eyni şəraitdə 5 faiz geriləmə göstərir.
Təhsil sistemində praktiki tətbiq mexanizmlər
Sinifdə inkişafyönlü mədəniyyət formalaşdırmağın ilk addımı qiymətləndirmə dilini dəyişməkdir: “Düz cavab tapmadın” əvəzinə “Düz cavabı tapmaq üçün başqa hansı üsulu yoxlamaq olar?” sualı. Bu, səhvi diqnosdan inkişaf planına çevirir. Müəllimlər həmçinin “proses tərifi” adlanan taktika ilə nəticəni deyil, strategiyanı alqışlayır: “Çətin sual seçib zamanını yaxşı bölüşdürməyin diqqətəlayiqdir”.
Rüb sonu hesabatları şagirdin öz-özünə yönələn suallarından ibarət “refleksiya bülleteni” ilə tamamlanır: “Bu semestr öyrəndiyim üç yeni üsul” və “Gələn semestrdə inkişaf etdirmək istədiyim bir vərdiş”. Eksperimental məktəblərdə bu yanaşma iki il içində pis qiymət götürən şagird sayını 17 faiz azaldıb.
Korporativ mədəniyyətdə Dweck modelinin rolu
Microsoft 2014-cü ildə rəhbərlik dəyişiklikləri ərəfəsində “learn-it-all” mədəniyyəti şüarı ilə idarə modellərini yenilədi. Burada işçilərin illik performans görüşləri “hədəf-dosye” əvəzinə “öyrəndiklərim və öyrətdiklərim” formatına keçirildi. İki il ərzində şirkətin AR-GE patenti 29 faiz artdı, əməkdaş məmnuniyyəti sorğusunda isə öyrənmə imkanlarından razı qalanların nisbəti 75 faizə yüksəldi.
IBM-in “Fail Fast” laboratoriya proqramı da Dweck nəzəriyyəsini praktikaya çevirir: hər sprint ikinci gün “nə işləmədi?” mövzusunda mini-seminar keçirilir. Burada məqsəd uğursuzluğu gizlətmək yox, səhvi tez aşkara çıxarıb inkişafa yönəltməkdir. Bu, məhsul dövriyyəsini 18 aydan 11 aya endirib.
İdmanda motivasiya strategiyası
Olimpiya çempionu Maykl Felps şəxsi gündəliyində hər səhv startdan sonra “hələ” prinsipini qeyd edir: “Dive timing yetərli deyil – hələ”. Bu dil forması hər uğursuz texnikanı irəliləyiş addımı kimi çərçivələyir. Tədqiqatlar göstərir ki, inkişafyönlü düşüncəyə malik idmançılarda kortizol reaksiyası aşağı olur və bərpa müddəti sürətlənir.
Futbol akademiyalarında tətbiq edilən “video feedback” seanslarında məşqçi əvvəlcə oyunçunun təşəbbüsünə diqqət çəkir, sonra alternativ taktikaya dair sual verir: “Sənin irəliləyiş cəhdin yaxşı idi; başqa yol hansıdır?” Statistik məlumatlara əsasən belə idarə olunan komandaların pas dəqiqliyi mövsüm ərzində 12 faizə qədər artır.
Tənqidlər və elmi diskussiyalar
Son illərdə meta-analizlər Dweck nəzəriyyəsinin təsir ölçüsünü “modest effect” – orta dərəcəli – kimi qiymətləndirir və kontekst amilini vurğulayır. Yəni mühit öyrənməni cəzalandıran struktura malikdirsə, inkişafyönlü düşüncə təkbaşına həlledici olmur; ekosistem dəyişikliyi labüddür. Bundan başqa, bəzi tədqiqatçılar “psevdo-inkişafyönlü” yanaşmadan ehtiyat edir: sadəcə pozitiv şüarlarla uğursuzluq təcrübəsinin ağrı hissəsini ört-basdır etməyin uzunmüddətli faydası olmadığı bildirilir.
Bütün tənqidlərə rəğmən, konsensus belədir: düşüncə tərzi dəyişkən amildir, lakin onu performans artımına çevirmək üçün sistemli müəllim hazırlığı, konstruktiv rəylə zəngin iş mühiti və real öyrənmə resursları tələb olunur.
| Düşüncə Tərzi | Səhvə Reaksiya | Tənqidə Baxış | Çətinlik Seçimi | Performans Trayektoriyası |
|---|---|---|---|---|
| Sabit | Özünütəsdiq itkisi, müdafiə | Müdafiə mövqeyi | Aşağı risk | Qısa müddət artım, sonra platoya düşmə |
| İnkişafyönlü | Öyrənmə siqnalı, təhlil | İnkişaf üçün data | Yüksək risk | Davamlı artım və adaptasiya |
Carol Dweck nəzəriyyəsi insan bacarıqlarını sabit qəlibdən dinamik potensiala transfer edən düşüncə tərzi inqilabıdır. İnkişafyönlü yanaşma səhvi bacarıqsızlıq sübutu deyil, təkmilləşmə bələdçisi olaraq çərçivələyir və bununla da motivasiyanı daxili nəzarət mərkəzinə bağlayır. Kognitiv-nevrobioloji faktlar sinir plastikasının ömürboyu davam etdiyini təsdiqlədiyindən, bu nəzəriyyə “məqsəd səviyyəsində istək + düzgün strategiya + ardıcıl məşq” düsturunu tamamlamaqla real nəticə yaradır. Təhsil sistemləri bu çərçivəni qiymətləndirmə dilinə, dərs planına və sinif dinamikasına inteqrasiya etdikcə şagirdlərin öyrənməyə marağı və akademik göstəriciləri artan xətlə irəliləyir. Korporativ mühitdə isə “öyrənən təşkilat” modeli sabit düşüncə tələsindən çıxmağın əsas təkanverici faktoru kimi çıxış edir, çünki sürətli texnoloji dəyişikliklərə adaptasiya yalnız elastik zəkanın məhsuludur. İdman sahəsində inkişafyönlü düşüncə idmançının psixoloji davamlılığını gücləndirir, qələbə strategiyasını planlı məşq və reflektiv analiz üzərində qurur. Nəzəriyyənin tənqidləri və kontekst vurgusu onu daha realistik müstəviyə gətirir: yalnız şüarlarla deyil, sistemli dəstək və rəqabətsiz, təhlükəsiz öyrənmə mühiti yaradılmalıdır. Son tədqiqatlar motivasiya elminin bu istiqamətdə daha incə mexanizmləri — emosional intellekt, sosial əlaqələr, ətraf ekoloji şərait — nəzərə alaraq modelin çərçivəsini genişləndirdiyini göstərir. Buna baxmayaraq, inkişafyönlü düşüncə tərzinin əsası dəyişməz qalır: bacarıqlar genetik ştrixlərlə məhdudlaşmır, insan beyni “hələ” anlayışını qəbul etdiyi anda genişlənməyə başlayır. Bu da həyat boyu öyrənməni sadəcə karyera şərti deyil, dəyərli yaşama strategiyası edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əsas ideya odur ki, insanlar bacarıq və intellektin ya sabit, ya da inkişaf edə bilən təbiətə malik olduğuna inanırlar. Sabit düşüncə tərzi bacarıqları genetik limit kimi görür, inkişafyönlü düşüncə isə təcrübə və əzm yolu ilə genişlənə biləcəyini qəbul edir. Bu inanclar motivasiya və nəticə üzərində həlledici təsir göstərir.
İlk addım zehni dili dəyişməkdir: ‘bacarmıram’ ifadəsini ‘hələ bacarmıram’ forması ilə əvəzləmək. İkinci addım prosesə fokuslanmaq və əməyin qiymətləndirilməsinə üstünlük verməkdir. Üçüncüsü, səhvləri geribildirim fürsəti kimi görmək, özünü başqaları ilə deyil, əvvəlki vəziyyəti ilə müqayisə etməkdir.
Sabit düşüncə səhvi bacarıqsızlığın sübutu kimi şərh edir və insanı riskdən qaçmağa sövq edir. Kritik rəy özünü müdafiə reaksiyası yaradır, bu da öyrənmə prosesini tormozlayır. Uzun müddətdə motivasiya azalır və performans platoya düşür.
ABŞ və Böyük Britaniyada aparılan uzunmüddətli tədqiqatlar göstərib ki, inkişafyönlü yanaşma tətbiq edilən siniflərdə şagirdlərin riyaziyyat və təbiət fənləri üzrə balları orta hesabla 8–12 faiz yüksəlib. Avstraliyada aparılan meta-analiz isə davranış problemlərində 20 faiz azalma qeydə alıb.
Şirkətlər performans rəyini sabit etiketlərdən (‘yaxşı/pis’) proses inkişafı dialoquna çevirir. Rəhbərlər səhvi cərimə yox, təhlil üçün əsas data kimi təqdim edirlər. Bu, əməkdaşlara təcrübə riskini azaltmadan yenilik etmək imkanı verir və patent, məhsul dövriyyəsi kimi göstəricilərdə artım yaradır.
Əgər proses yalnız pozitiv şüarla məhdudlaşırsa, ‘psevdo-inkişafyönlü’ effekt yaranır: insan səhvi görməzlikdən gəlir. Real inkişaf reflektiv analiz, strategiya dəyişikliyi və ölçülə bilən hədəflərlə müşayiət olunmalıdır. Yəni optimizm əməli addımlarla balanslaşdırılmalıdır.
Uşaq bir tapşırıqda çətinlik çəkirsə, ‘sən bacarmırsan’ demək əvəzinə, ‘başqa üsul sınayaq’ formulunu tətbiq etmək önəmlidir. Valideyn həm də övladının səylərini şərh etməli, nəticə üzərində deyil, cəhd prosesi üzərində fokuslanmalıdır. Bu, uşağa davamlılıq və özünə inam aşılamağa kömək edir.
İdmançılar səhvi texniki geribildirim kimi qəbul etdikdə psixoloji stress azalır, kortizol səviyyəsi aşağı düşür. Bu da bərpa müddətini sürətləndirir və zədə riskini azaldır. Eyni zamanda motivasiya artdığından məşq həcmi və keyfiyyəti yüksəlir.
Araşdırmalar göstərir ki, beş-altı həftəlik strukturlu təlim müdaxilələri ilə düşüncə tərzi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Müntəzəm refleksiya məşqləri, geribildirim mədəniyyəti və məqsəd yönümlü təcrübə yeni şüur çərçivəsini möhkəmləndirir.
Bəli. İnkişafyönlü düşüncə özünü və başqasını öyrənən varlıq kimi qəbul etdiyindən empatiyanı gücləndirir. Tənqidə açıq olmaq emosional özünütənzimləmə bacarığını inkişaf etdirir və münasibətlərdə konstruktiv dialoq qurmağa şərait yaradır.
