Kəhriz insan sivilizasiyasının ən qədim və ağıllı mühəndislik nümunələrindən biri kimi tarixdə və bu günümüzdə öz möhtəşəm yerini qoruyub saxlayır. Su qıtlığının hökm sürdüyü, iqlimin sərt və quraq olduğu ərazilərdə kəhrizlər insanların həyatının əsas dayağı olub. Min illər öncə düşünülmüş və həyata keçirilmiş bu suvarma və su çıxarılması sistemi, bir tərəfdən ətraf mühitə zərər vermədən təbii su ehtiyatlarının səmərəli istifadə olunmasına imkan yaradıb, digər tərəfdən də cəmiyyətlərin iqtisadi, sosial və mədəni inkişafına güclü təkan verib. Azərbaycan ərazisində kəhrizlərin tarixi dərin köklərə malikdir. Dağlıq, yarımsəhra və düzənlik rayonlarda, xüsusilə Naxçıvan, Mil-Muğan, Qarabağ, Şirvan və Abşeron kimi bölgələrdə minlərlə kəhriz əsrlər boyu əhalini təmiz içməli su ilə təmin edib. Kəhrizlərin qurulması həm texniki ustalıq, həm də təbiəti dərk etməyi tələb edən çətin bir iş idi. Bu sistemlər əsasən yeraltı suların və bulaqların öz axını ilə səthə çıxarılmasına əsaslanır və nəsildən-nəslə ötürülən xalq təcrübəsi, eləcə də mühəndislik biliyinin məhsulu sayılır. Kəhriz, təkcə bir su mənbəyi deyil, həm də kənd təsərrüfatının, şəhərsalmanın, gündəlik həyatın və folklorun mühüm hissəsinə çevrilib. Qədim dövrlərdən bu yana hər bir kəhriz yalnız bir su xətti yox, həm də insanların əmək, birlik, həyat uğrunda mübarizə və vəhdət rəmzi kimi dəyərləndirilib. Bu gün kəhrizlər yalnız keçmişin abidəsi deyil, həm də ekoloji dayanıqlılıq və ənənəvi biliklərin müasir dövrdə qorunub saxlanılması üçün nümunədir. Kəhrizlərin yenidən bərpası, onların müasir dövrdə əhəmiyyəti, həmçinin gələcək nəsillərə ötürülməsi prioritet məsələlər sırasındadır. Su ehtiyatlarının düzgün idarə olunması və ətraf mühitin mühafizəsi baxımından kəhriz sistemləri yenə də aktualdır. Beləliklə, kəhrizlər insan təfəkkürünün, zəhmətinin və təbiətə olan hörmətinin canlı simvoludur.
Kəhrizin Tarixi və Mənşəyi
Kəhrizlərin yaranması min illərlə əvvələ gedib çıxır. Onların ən qədim nümunələri Qədim İran, Mesopotamiya və Mərkəzi Asiya ərazilərində aşkarlanıb. Bu texnologiya sonradan Cənubi Qafqaz, xüsusilə Azərbaycan ərazisində geniş yayılıb. Kəhrizlər iqlim şəraiti, su ehtiyatlarının məhdudluğu və əhalinin məskunlaşma tələbləri ilə birbaşa bağlıdır.
Azərbaycanın qədim kəndlərində və şəhərlərində suvarma və içməli su təminatı əsasən kəhrizlər vasitəsilə həyata keçirilib. Qədim yazılı mənbələrdə və xalq rəvayətlərində kəhriz ustalarının adları və onların gördüyü işlər xüsusi hörmətlə xatırlanır.
Kəhriz Sistemi Necə Qurulur?
Kəhrizlərin tikintisi yüksək mühəndislik bacarığı tələb edir. Əvvəlcə yeraltı su ehtiyatlarının yerləşdiyi nöqtələr müəyyən edilir və sonra bu mənbələrə doğru meyilli tunellər qazılır. Bu tunellər vasitəsilə su öz cazibə qüvvəsi ilə yerin səthinə çıxarılır.
Kəhriz tunellərinin uzunluğu bəzən bir neçə kilometrə çata bilər. Hər 15-30 metrdən bir şaxta (vertikal quyu) açılır, bu şaxtalar tikintini və sonradan texniki baxışı asanlaşdırır. Su səthə çıxdıqdan sonra arxlar vasitəsilə kəndlərə, əkin sahələrinə yönləndirilir.
Kəhrizlərin Təsnifatı və Növləri
Kəhrizlər əsasən su mənbəyinin dərinliyinə, tunellərin uzunluğuna və istifadə olunan materiallara görə təsnif edilir. Yüzillik təcrübəyə əsaslanaraq, müxtəlif bölgələrdə fərqli tikinti üsullarına üstünlük verilib. Qədim kəhrizlərdə əsasən torpaq və daşlardan, müasir dövrdə isə bəzən beton və borulardan istifadə olunur.
Ən geniş yayılmış kəhriz növləri təbii bulaqlara əsaslanan və yeraltı suların toplanması üçün qazılmış sistemlərdir. Azərbaycanda həm kənd, həm də şəhər şəraitində kəhrizlərin fərqli formaları qorunub saxlanılıb.
Kəhrizlərin Əhəmiyyəti və Funksiyası
Kəhrizlər əhalinin içməli və təsərrüfat suyu ilə təmin olunmasında mühüm rol oynayıb. Əkinçiliklə məşğul olan icmalar üçün bu sistemlər olmadan həyat, demək olar ki, mümkün deyildi. Kəhrizlər sayəsində kəndlər və şəhərlər min illərlə yaşayıb, inkişaf edib.
Eyni zamanda kəhrizlər ekoloji tarazlığın qorunmasında da vacib rol oynayır. Su israfı minimuma endirilir, yeraltı suların səviyyəsi tənzimlənir və ətraf mühitə zərər vermədən su ehtiyatları istifadəyə yönəldilir.
Kəhrizlərin Azərbaycan Mədəniyyətində Yeri
Kəhrizlər Azərbaycan folklorunda, şifahi ədəbiyyatında və xalq adət-ənənələrində xüsusi yer tutur. Çox vaxt kəndlərin, elatların və hətta böyük şəhərlərin adı kəhrizlərlə bağlı seçilib və yadda qalıb. Xalq arasında kəhriz ustalarına dərin hörmət bəslənir.
Əfsanələrdə kəhrizlərin tikintisi ilə bağlı maraqlı hekayələr, ustaların şücaəti və zəhməti, hətta kəhrizlərin müqəddəs sayılması ilə bağlı müxtəlif inanclar yayılıb. Bu, kəhrizin sadəcə su mənbəyi yox, həm də mənəvi dəyərə çevrildiyini göstərir.
Kəhrizlərin Tikintisi və Qorunması
Kəhrizlərin tikintisi peşəkar ustalardan, mühəndis biliklərindən və kollektiv əməkdən asılıdır. Tunellərin düzgün meyillə qazılması, şaxtaların aralıq məsafəsinin hesablanması, torpaq və süxur qatlarının öyrənilməsi əsas texniki şərtlərdir.
Kəhrizlərin qorunması üçün mütəmadi olaraq baxım və təmizləmə işləri aparılır. Şaxtalar vasitəsilə tunellərdə yığılan palçıq və torpaq təmizlənir, çökmüş və ya sıradan çıxmış hissələr bərpa olunur. Bütün bu işlər kəhrizin uzunömürlülüyünü təmin edir.
Müasir Dövrdə Kəhrizlər və Yenidən Bərpa
Hazırda bir çox bölgədə kəhrizlər tədricən sıradan çıxsa da, son illər onların bərpası və müasir şəraitə uyğunlaşdırılması istiqamətində layihələr həyata keçirilir. Bəzi icmalar və dövlət qurumları kəhrizlərin yenidən canlandırılmasını prioritet sayır.
Bərpa edilmiş kəhrizlər kənd təsərrüfatında, su təminatında və hətta turizmdə əhəmiyyətli rol oynayır. Müasir texnologiyalar və ənənəvi biliklərin sintezi ilə bu suvarma sistemi yenidən həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Kəhrizlərin Gələcək Nəsillərə ötürülməsi və Ekoloji Dəyərləri
Kəhrizlərin qorunması yalnız maddi deyil, həm də mənəvi irs kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Gənc nəslin bu ənənə və biliklərlə tanış olması, ekoloji dayanıqlılığın, su ehtiyatlarından düzgün istifadənin vacibliyinin dərk olunması üçün mühüm rol oynayır.
Ekoloji cəhətdən təmiz, enerji tələb etməyən və təbii su dövranını pozmayan kəhriz sistemi, iqlim dəyişikliyi və su qıtlığı dövründə dəyərləndirilməli və qorunmalıdır. Kəhrizlər ətraf mühitin mühafizəsi üçün ən uğurlu və dayanıqlı nümunələrdəndir.
| Kəhriz Elementi | Əsas Funksiyası | Azərbaycan Ərazisində Yeri |
|---|---|---|
| Tunel və şaxtalar | Su axınının yeraltı hərəkəti | Naxçıvan, Abşeron, Qarabağ |
| Yeraltı su mənbəyi | Təbii suların toplanması | Dağətəyi və düzənlik rayonlar |
| Qoruyucu tədbirlər | Baxım və təmizləmə | Ənənəvi kənd təsərrüfatı əraziləri |
| Bərpa layihələri | Yenidən tikinti və müasir istifadə | Yerli icmalar və dövlət proqramları |
| Folklordakı yeri | Əfsanələr, adət-ənənələr | Xalq ədəbiyyatında, el mərasimlərində |
| Ekoloji dəyəri | Enerjiyə ehtiyac olmadan suvarma | Ekoloji cəhətdən təmiz bölgələr |
| Sosial əhəmiyyəti | Kollektiv əmək, icma birliyi | Kəndlər və şəhərsalma layihələri |
| Turizmdə istifadəsi | Tarixi abidə kimi maraq | Bölgə turizminin inkişafında |
Kəhrizlər bu gün də Azərbaycan xalqının mənəvi və maddi irsinin ayrılmaz hissəsidir. Onlar təkcə su mənbəyi yox, həm də əmək, həmrəylik, mühəndislik, təbiətə hörmət və min illər boyu qorunub saxlanılan milli dəyərin təcəssümüdür. Kəhriz sistemlərinin bərpası və təbliği gələcək nəsillərin ekoloji savadlılığını artırır və su ehtiyatlarının düzgün idarə olunmasında mühüm rol oynayır. Hər bir kəhriz insan düşüncəsinin, zəhmətinin və yaradıcılığının şah əsəri kimi cəmiyyətin həyatında öz yerini saxlayır. Onların müasir dövrdə yenidən canlanması həm ekoloji, həm də sosial baxımdan böyük fayda verir. Bu unikal su sistemlərinin qorunması və gələcəyə ötürülməsi Azərbaycan xalqının tarixə və təbiətə olan dərin hörmətinin təzahürüdür.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəhriz yeraltı su ehtiyatlarından təbii axın yolu ilə su çıxarmaq üçün inşa edilən qədim mühəndislik qurğusudur. Tunellər və şaxtalar vasitəsilə su səthə çıxarılır və kəndlərə, əkin sahələrinə yönləndirilir. Enerji istifadə olunmadan işləyir. Min illərdir Azərbaycanda və bir çox Şərq ölkəsində istifadə olunur.
Əvvəlcə yeraltı su mənbəyi seçilir, sonra bu mənbəyə doğru meyilli tunel qazılır. Hər 15-30 metrdən bir şaxta açılır, bu şaxtalar həm tikinti, həm də texniki xidmət üçün istifadə olunur. Tunellərin uzunluğu bəzən kilometrlərlə ölçülür. Tikinti işləri xüsusi ustalıq və təcrübə tələb edir.
Kəhrizlərin əsas funksiyası əhalini içməli və təsərrüfat suyu ilə təmin etməkdir. Kənd təsərrüfatının inkişafında, torpaqların suvarılmasında və yaşayış məntəqələrinin dayanıqlı su ilə təminatında mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, ətraf mühitin qorunmasına kömək edir. Su israfının qarşısı alınır.
Kəhrizlər Azərbaycan folklorunda, xalq ədəbiyyatında və ənənələrində geniş yer tutur. Bir çox kənd və şəhər öz adını məhz kəhrizlərdən alıb. Xalq arasında kəhriz ustalarına və onların zəhmətinə böyük hörmət bəslənir. Kəhrizlər həm də mənəvi və sosial birlik simvoludur.
Kəhrizlər ekoloji cəhətdən təmiz, enerji istifadə etməyən və dayanıqlı su mənbəyidir. Hazırda bir çox bölgədə onların bərpası və müasir istifadəsi aktuallaşıb. Su ehtiyatlarının azaldığı dövrdə kəhrizlər yenə də dəyərli sayılır. Gənc nəsil üçün ənənəvi biliklərin qorunmasında əhəmiyyətlidir.
Kəhrizlərin uzunömürlü olması üçün mütəmadi baxım və təmizləmə aparılır. Şaxtalardan istifadə edərək tunellər palçıq və torpaqdan təmizlənir. Çökmüş və sıradan çıxmış hissələr bərpa olunur. Baxım işləri kollektiv əmək və xüsusi ustalıq tələb edir.
Bəli, kəhrizlər su mənbəyinə, tunelin dərinliyinə, istifadə olunan materiallara görə fərqlənir. Təbii bulaqlara əsaslanan və yeraltı sular üçün qurulan kəhrizlər geniş yayılıb. Hər bölgədə tikinti üsulu və forması fərqlidir. Ənənə və təbiətə uyğunlaşma əsas rol oynayır.
Kəhrizlər kənd təsərrüfatı üçün etibarlı su mənbəyi təmin edir, əhalinin həyat səviyyəsini yüksəldir. Sosial baxımdan kollektiv əmək, birlik və paylaşma ənənəsini gücləndirir. İqtisadi cəhətdən isə məhsuldarlığı artırır, yaşayış məntəqələrinin inkişafına töhfə verir. Eyni zamanda su ehtiyatlarına qənaət edilir.
Kəhrizlər xalqımızın maddi və mənəvi irsinin ayrılmaz hissəsidir. Bu biliklərin yeni nəsillərə ötürülməsi ekoloji dayanıqlılığın və milli ənənələrin qorunmasına xidmət edir. Gənclər kəhrizlərin faydası və qurulma prinsipləri ilə tanış olmalıdır. Bu, həm tarixə, həm də təbiətə hörmətin təzahürüdür.
Bərpa olunan kəhrizlər turizm obyektinə çevrilir, ölkənin tarixi və ekoloji potensialını artırır. Tədqiqatçılar və turistlər üçün kəhrizlər maraqlı öyrənmə və müşahidə imkanları yaradır. Tarixi və mühəndislik baxımından öyrədici abidələrdir. Kəhrizlər yerli və xarici qonaqlar üçün milli dəyərlərin tanıdılması baxımından əhəmiyyətlidir.
