“Kələ” sözü Azərbaycan dilində bir neçə əsas mənada işlənir. Ən geniş yayılmış məna yük, dağarcıq, kisə və ya bükülmüş halda olan bir əşyanı bildirir. Xüsusilə kənd təsərrüfatında, heyvandarlıqda və çobanların gündəlik həyatında bu söz tez-tez rast gəlinir. Məsələn, çobanlar və ya kənd camaatı öz qida məhsullarını, ərzaqlarını və ya digər kiçik əşyalarını büküb “kələ” şəklində bir yerə yığaraq aparırlar.
Digər tərəfdən, “kələ” sözü bəzən “fırıldaq”, “aldatma”, “hiylə” mənasında da işlədilir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında, məsəl və atalar sözlərində “kələ” sözünə rast gəlmək mümkündür. Bu hallarda sözügedən termin adətən hiyləgər hərəkət, başqasını aldatmaq üçün qurulan plan, fənd və ya qəsdən edilən oyun anlamı verir. Buna görə də, sözün məna çalarları kontekstdən asılı olaraq dəyişir.
Etimoloji kökləri və tarixi
“Kələ” sözünün etimologiyası tədqiqatçılar üçün maraq doğurub və müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi mənbələrdə bu sözün qədim türkdilli xalqlardan miras qaldığı göstərilir. Qədim türk dillərində “kälä”, “kele”, “käl” kimi formalarına rast gəlinir və bu, əsasən, bağlamaq, bükmək, yığmaq kimi mənaları əhatə edir. Müxtəlif tarixi mətnlərdə də “kələ” və ya oxşar formalı sözlərə rast gəlinir ki, burada yük və ya bağlama kimi mənada işlədilib.
Azərbaycanda istifadə olunan “kələ” sözü də eyni mənbədən gəlmiş, zamanla fonetik və semantik baxımdan dəyişikliklərə uğramışdır. Lüğəvi inkişaf prosesində bu söz tədricən gündəlik məişətə və digər sosial münasibətlərə daxil olmuş, müxtəlif bölgələrdə fərqli fonetik formalar qazanmışdır. Həmçinin, bəzi etnoqrafik mənbələrdə “kələ” sözünün qədim çoban və köçəri həyatının ayrılmaz bir hissəsi kimi göstərildiyi qeyd edilir.
Kələ sözünün məişətdə istifadəsi
Ənənəvi Azərbaycan kənd təsərrüfatında “kələ” əsasən ərzaq məhsullarını, çörəyi, pendiri, duzu və digər gündəlik qida məhsullarını bir parça parça, kisə və ya bükülü halda daşımaq üçün istifadə olunur. Xüsusilə çobanlar və yaylaqlara gedən insanlar yeməklərini, su qablarını və digər zəruri əşyalarını “kələ” şəklində bükərək özləri ilə aparırlar.
Bundan başqa, “kələ” sözü bazarlarda, köç zamanı və ya mal-qaranın daşınmasında da işlədilir. Hər hansı bir şeyin bir yerə yığılması, düyünlənməsi, kisəyə qoyulması prosesi də “kələ” adlandırıla bilər. Gündəlik məişətdə, evlərdə bəzən uşaqlar da məktəbə və ya gəzintiyə gedərkən kiçik “kələ”lər hazırlayırlar. Bununla yanaşı, bəzi bölgələrdə taxıl və ya digər məhsullar da “kələ” şəklində saxlanılır və ya satılır.
Kələ sözünün məcazi və obrazlı mənaları
Azərbaycan dilində bir çox söz, məcazi və obrazlı mənalarda da işlədilir. “Kələ” sözünə də bu cür yanaşmaq mümkündür. Xüsusilə folklor nümunələrində, lətifə və atalar sözlərində “kələ” hiyləgərlik, fənd işləmiş adamı ifadə edir. Bir nəfəri aldadıb ona “kələ gəlmək” ifadəsi, yəni onu ağıllı bir fəndlə, ustalıqla çaşdırmaq və ya istədiyinə nail olmaq kimi mənalandırılır.
Bu tip ifadələr xüsusilə xalq arasında geniş yayılıb və gündəlik danışıqda tez-tez istifadə olunur. “Kələ qurmaq”, “kələ gəlmək”, “kələ salmaq” kimi frazeoloji birləşmələr də məhz belə məcazi çalarlarla işlədilir. Belə mənalar əsasən insan münasibətlərində, ticarətdə, oyunlarda və müxtəlif məişət situasiyalarında öz əksini tapır.
Kələ sözünün terminoloji və professional sahələrdə istifadəsi
Dilimizin zənginliyi həm də ondan irəli gəlir ki, bir söz müxtəlif peşə və fəaliyyət sahələrində fərqli anlamlarla işlədilə bilir. Məsələn, kənd təsərrüfatında “kələ” məhsulun daşınması, saxlanması və ya bölüşdürülməsi üçün istifadə olunan xüsusi bir əşyanı bildirir. Çobanlar və köçərilər üçün bu söz praktik əhəmiyyət daşıyır, çünki onların həyat tərzi daim hərəkətdə olmaq, az və yüngül yük daşımaq üzərində qurulub.
Eyni zamanda, hüquq, iqtisadiyyat və kommersiya sferasında da “kələ” sözünə rast gəlmək olur, burada isə bu söz əsasən hiylə, fənd, aldatma anlamında işlədilir. Ticarət sövdələşmələrində, alış-veriş zamanı birinin başqasını “kələ salması” onun daha çox qazanc əldə etmək üçün müxtəlif yollarla qarşı tərəfi aldatmağa çalışması deməkdir.
Kələ sözünün ədəbi və folklor nümunələrində rolu
Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda “kələ” sözünün işlədilməsinə tez-tez rast gəlmək olar. Xüsusilə xalq nağıllarında, dastanlarda və aşıq poeziyasında bu söz həm birbaşa, həm də məcazi anlamlarda istifadə olunur. Qəhrəmanların, adətən, ağıllı bir fənd işlədərək düşmənlərini və ya rəqiblərini “kələ gəlməsi” ədəbiyyatımızda geniş yayılmış motivlərdən biridir.
Məsəl və atalar sözlərində isə bu söz daha çox mənfi çalarla, insanları aldatmaq, hiylə işlətmək anlamında istifadə olunur. Eyni zamanda, bəzi bölgələrdə, “kələ” sözü ağıllı və hazırcavab insanları da ifadə edə bilər. Folklor nümunələrində “kələ” həm də insanların çətin vəziyyətdən çıxmaq üçün baş vurduqları ağıllı hiylələri və praqmatik davranışları təcəssüm etdirir.
Kələ sözünün regional fərqləri və dialektlərdə işlənməsi
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində “kələ” sözünün işlədilməsi və mənası arasında fərqlər mövcuddur. Şimal-qərb bölgələrində bu söz daha çox kisə, bağlama mənasında işlədilsə də, cənub bölgələrində hiylə, fənd mənası ön planda olur. Həmçinin, bəzi bölgələrdə bu söz daha çox uşaqlar və gənclər arasında istifadə olunur.
Bakı dialektində və şəhər mühitində isə “kələ” sözünün işlədilmə tezliyi nisbətən azalsa da, əsasən yaşlı nəsil arasında hələ də rast gəlinir. Ədəbiyyatda və publisistikada isə bu sözün həm köhnə, həm də müasir nümunələri mövcuddur. Bəzi rayonlarda isə “kələ” daha çox məişət əşyası kimi qavranılır və yeni nəsil üçün bu söz bəzən arxaik səciyyə daşıyır.
Sinonimləri, antonimləri və dilimizdəki digər əlaqəli sözlər
“Kələ” sözünün sinonimləri sırasında “bağlama”, “kisə”, “dağarcıq”, “yüklük”, “düyün”, “torba” kimi sözləri göstərmək mümkündür. Məcazi mənada isə “hiylə”, “fənd”, “aldatma”, “oyun”, “plan”, “tələ” kimi sözlərlə eyni semantik sıraya düşür. Antonym olaraq isə “düzlük”, “səmimiyyət”, “açıqlıq”, “sadəlik” kimi mənfi olmayan anlayışlar çıxış edə bilər.
Bu sözün əlaqəli olduğu digər ifadələr və frazeoloji birləşmələr də vardır: “kələ qurmaq”, “kələ salmaq”, “kələ çıxmaq”, “kələyə gəlmək” və s. Azərbaycan dilinin zəngin frazeologiyası kontekstində bu kimi söz və ifadələr cəmiyyətimizin düşüncə tərzi, həyat fəlsəfəsi, məişət və sosial münasibətləri barədə dərin təsəvvür yaradır.
“Kələ” sözü Azərbaycan dilinin ən maraqlı, çoxmənalı və köklü sözlərindən biridir. Onun həm məişətdə, həm ədəbi nümunələrdə, həm də peşəkar fəaliyyət sahələrində işlədilməsi sözün geniş semantik diapazonunun və dilimizin zənginliyinin göstəricisidir. Tarixən bu söz gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi olub və insanlarımızın praktiki ehtiyaclarını ifadə edib. Eyni zamanda, “kələ”nin məcazi mənaları insan münasibətlərinin, xüsusilə ağıllı və fəndli davranışların, hiyləgərlik və oyunların dilə gətirilməsində əhəmiyyətli rol oynayır.
Sözün müxtəlif bölgələrdə, şivələrdə fərqli anlamlar qazanması və folklorla, atalar sözləri ilə, hətta peşəkar dilə nüfuz etməsi “kələ”nin yalnız bir leksik vahid deyil, həm də milli dəyər olduğunu göstərir. Müasir dövrdə də bu söz öz aktuallığını qoruyur, bəzən yeni mənalar qazanır və cəmiyyətin dil yaddaşında yaşayır. “Kələ” sözü Azərbaycan dilinin zənginliyini, xalqımızın həyat tərzini və mədəni ənənələrini dolğun şəkildə əks etdirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kələ sözü Azərbaycan dilində əsasən iki əsas mənada işlədilir: birincisi, kisə, bağlama, yüklük və ya bükülü əşya anlamı; ikincisi isə hiylə, fənd, aldatma kimi məcazi mənadır.
Kələ sözü qədim türkdilli kökə malikdir. Qədim türkcədə bağlamaq, yığmaq, bükmək kimi mənalarda işlənib. Zaman keçdikcə bu söz Azərbaycan dilində də analoji məna ilə istifadə olunmağa davam edib.
Əsasən kənd və çoban həyatında ərzaq və digər əşyaları bir yerə yığıb bükmək, daşımaq və ya saxlamaq üçün istifadə olunur. Çobanlar, kənd sakinləri və bazarlarda bu cür bağlamalara ‘kələ’ deyirlər.
Kələ sözü məcazi mənada hiyləgər davranış, aldadıcı plan, fənd, oyun və tələ qurmaq anlamında işlədilir. Danışıqda ‘kələ qurmaq’, ‘kələyə gəlmək’ kimi frazeoloji birləşmələr yaranıb.
Kisə, torba, dağarcıq, yüklük, düyün, bağlama; məcazi mənada isə hiylə, fənd, tələ, oyun, plan sözləri kələ sözünün sinonimləri hesab olunur.
Bəli, müxtəlif bölgələrdə kələ sözünün işlənmə tezliyi və mənası fərqli ola bilər. Şimal-qərb bölgələrində daha çox kisə və yüklük kimi, cənubda isə hiylə və fənd mənasında işlədilir.
Azərbaycan folklorunda və ədəbiyyatında kələ motivi tez-tez rast gəlinir. Nağıllarda, dastanlarda qəhrəmanlar fənd və ya hiylə işlədərək rəqiblərinə ‘kələ gəlirlər’. Atalar sözlərində də bu məna var.
Məcazi mənada antonimi düz, səmimi, sadə və açıq sözlərdir. Bağlama anlamında isə antonim daha çox açıq, sərbəst və yığılmamış anlayışlara uyğun gəlir.
Kələ qurmaq, kələ salmaq, kələ çıxmaq, kələyə gəlmək kimi ifadələr gündəlik dilimizdə geniş yayılıb və əsasən ağıllı fənd işlətmək, plan qurmaq kimi mənalar verir.
Bəli, müasir Azərbaycan dilində də kələ sözü müxtəlif kontekstlərdə işlədilir. Xüsusən məişət və məcazi mənalarda hələ də aktiv istifadədədir.
