İnsan sağlamlığının ən həssas və kompleks mövzularından biri də autoimmun xəstəliklərdir. Bu xəstəliklər sırasında adını daha çox “kəpənək xəstəliyi” kimi tanıdığımız Sistem Qırmızı İflic Dərisi – SLE (Systemic Lupus Erythematosus)xüsusi yer tutur. Xalq arasında “kəpənək xəstəliyi” ifadəsinin yaranması təsadüfi deyil. Səbəbi isə, bu xəstəliyin əsas əlamətlərindən biri olan, xəstənin üzündə – burun və yanaqların üstündə, adətən kəpənək qanadını xatırladan qırmızı səpgilərin meydana gəlməsidir. Amma əslində bu xəstəlik təkcə dəriyə deyil, insan orqanizminin demək olar ki, bütün sistemlərinə təsir edə biləcək dərəcədə təhlükəli, çoxüzlü, daim müşahidə və peşəkar nəzarət tələb edən bir patologiyadır.
Kəpənək xəstəliyinin mahiyyəti və autoimmun mexanizmi
Kəpənək xəstəliyi insan orqanizminin immun sisteminin öz toxumalarına qarşı “düşmən” mövqeyinə keçməsi ilə xarakterizə olunur. Normalda immun sistemi bədənə düşən virus, bakteriya və digər yad maddələrə qarşı qoruyucu funksiyanı yerinə yetirir. Amma SLE-də immun hüceyrələri sağlam toxuma və orqanları da xarici agent kimi qəbul edir, nəticədə iltihab, hüceyrə və toxuma zədələnməsi yaranır. Bu proses tədricən dəri, böyrək, ürək, oynaq, qan damarları və digər həyati orqanlara yayılır.
SLE əsasən qadınlar arasında daha çox rast gəlinir və ən çox 15-45 yaş arası insanları təsir edir. Xəstəliyin yaranmasında genetik meyllilik, hormonal dəyişikliklər, günəş şüalarının təsiri, bəzi dərman preparatları, stres və infeksion agentlər əsas rol oynayır. SLE-nin diaqnostikasında və müalicəsində vaxtında müraciət, dəqiq laborator analizlər və fərdi yanaşma vacibdir.
Əlamətləri və klinik gedişi
Kəpənək xəstəliyinin simptomları çoxşaxəlidir və xəstədən-xəstəyə fərqlilik göstərə bilər. Xəstəliyin klassik əlamətlərindən biri – burun üzərində və hər iki yanaqda simmetrik şəkildə yerləşən qırmızı, qabıqlaşan, bəzən ödemli səpgidir. Bu səpgilər günəş şüalarının təsirindən daha da aydın və qabarıq görünür.
Əlamətlərin əsas qrupları aşağıdakılardır:
- Dəri dəyişiklikləri: Qırmızı səpgilər (kəpənək formasında), bədəndə digər hissələrdə də müxtəlif səpkilər, həssaslıq və tez-tez qabıqlanma.
- Oynaqlar: Ən çox əllər, dirsəklər, dizlər və ayaqlarda olan oynaq ağrıları və şişkinlik. Bəzən xroniki revmatoid artritə bənzəyir.
- Ümumi halsızlıq: Davamlı yorğunluq, zəiflik, iştahsızlıq, arıqlama, bədən hərarətinin yüngül yüksəlməsi.
- Qan dəyişiklikləri: Anemiya, trombositlərin azalması, leykositlərin sayında dəyişikliklər.
- Böyrəklər: Zaman keçdikcə böyrək funksiyasında pozğunluqlar, sidikdə protein və qan izlərinin aşkarlanması.
- Ürək və damar sistemi: Perikardit, ürək əzələsində iltihab, qan təzyiqinin yüksəlməsi və digər komplikasiyalar.
- Sinir sistemi: Baş ağrıları, depressiya, yaddaş pozuntusu, nevroloji dəyişikliklər.
SLE simptomları dalğavari gedişə malikdir – bəzən tam remissiya (sakit dövr), bəzən isə alevlenmə (kəskinləşmə) mərhələsi olur.
Kəpənək xəstəliyinin diaqnozu
Xəstəliyin diaqnostikası yalnız səpgilərə əsaslanmır. Bir çox laborator və instrumental müayinələr, spesifik analizlər – ANA (antinuklear antikorlar), anti-dsDNA, anti-Smith antikorları, sidik və qan testləri, immunoloji göstəricilər, böyrək funksiyasının qiymətləndirilməsi, ürək və damar ultrasəs müayinələri aparılır.
Müasir təbabətdə SLE diaqnozu üçün xüsusi kriteriyalar mövcuddur və bəzən fərqli xəstəliklərlə diferensial diaqnoz aparmaq lazımdır. Diaqnostikanın əsas məqsədi xəstəliyi mümkün qədər erkən aşkar etmək və komplikasiyaların qarşısını almaqdır.
| Əlamət və analizlər | Klinik əhəmiyyəti |
|---|---|
| Kəpənək səpgisi | Xüsusi vizual diaqnostik əlamət |
| ANA testi | Yüksək pozitivlik |
| Anti-dsDNA | Diaqnoz üçün spesifik marker |
| Qan biokimyası | Orqan zədələnmələrinin təyini |
| Böyrək funksiyası | Sidik analizləri, proteinuriya |
| Sinovial maye analizi | Oynaq problemlərinin dəqiqləşdirilməsi |
Xəstəliyin gedişi və mümkün fəsadlar
SLE-nin ən təhlükəli xüsusiyyətlərindən biri orqanlara geniş yayılma və dərin zədələnmə vermə potensialıdır. Xüsusilə böyrəklərin, ürəyin, sinir sisteminin və damarların zədələnməsi xəstənin həyat keyfiyyətini kəskin aşağı salır, bəzi hallarda həyati təhlükə yaradır. Uşaqlarda və gənclərdə xəstəliyin ağır gedişi inkişaf, böyümə, psixoloji vəziyyət və cəmiyyətə inteqrasiya baxımından əlavə çətinliklər yaradır.
Fəsadlara misal olaraq böyrək çatışmazlığı, infarkt, insult, ağciyər problemləri, infeksiyalara qarşı həssaslığın artması, qan təzyiqi pozuntuları, sonsuzluq və sümüklərdə osteoporozu göstərmək olar. Buna görə SLE daimi nəzarət, erkən diaqnoz və ardıcıl müalicə tələb edir.
Müalicə prinsipləri və həyat tərzi
Kəpənək xəstəliyinin müalicəsi fərdi, çoxşaxəli və mərhələli yanaşma tələb edir. Həkim-revmatoloq və ya immunoloq tərəfindən tərtib olunan müalicə planına aşağıdakı komponentlər daxildir:
- Kortikosteroidlər və immunosupressiv preparatlar: İltihabın və autoimmun reaksiyanın idarə olunmasında əsas dərmanlardır.
- Antimalarial dərmanlar: Hidroksixloroxin və digər preparatlar dəri və oynaqlara təsiri zəiflədir, immunitetin balansını qoruyur.
- Qeyri-steroid iltihabəleyhinə vasitələr: Oynaq ağrısını və şişkinliyi azaldır.
- Dəstəkləyici terapiya: Vitamin və minerallar, kalsium, D vitamini, antioksidantlar, xüsusi pəhriz və həyat tərzi dəyişikliyi.
- Günəşdən qorunma: Günəş şüaları səpgiləri kəskinləşdirdiyindən xəstələrə qoruyucu krem, papaq və qapalı geyimlər tövsiyə olunur.
Xəstələrin mütəmadi müayinə və laborator monitorinqi həyati vacibdir. Eyni zamanda psixoloji dəstək, ailənin və yaxınların anlayışı, düzgün pəhriz və zərərli vərdişlərdən uzaq durmaq xəstəliyin idarə olunmasına müsbət təsir göstərir.
SLE və cəmiyyət
Kəpənək xəstəliyi cəmiyyətdə bəzən yanlış anlaşılır, gizlədilir və ya etinasız yanaşılır. Əslində, bu xəstəliklə yaşamaq mümkündür və minlərlə insan peşəkar fəaliyyətini, ailə həyatını davam etdirə bilir. Əsas məsələ düzgün diaqnoz, fərdi müalicə və psixososial dəstəyin təmin olunmasıdır. Maarifləndirici tədbirlər, sosial proqramlar və dəstək qrupları xəstələrin həyat keyfiyyətini yüksəldə bilər.
Sistem qırmızı iflic dərisi yalnız bir formada olmur. Onun fərqli klinik formaları (kutan, sistem, neonatal, dərmanlara bağlı və s.) mövcuddur. Uşaqlarda rast gəlinən SLE forması adətən daha kəskin gedişə malikdir, tez-tez böyrək və sinir sisteminə təsir göstərir. Kəpənək xəstəliyinin bəzi hallarda dərman qəbulundan sonra inkişaf edən variantı da olur ki, bu zaman səbəbkar dərmanın ləğvindən sonra əlamətlər tədricən itə bilər. Hər halda, düzgün diaqnostika və davamlı həkim nəzarəti vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kəpənək xəstəliyi – Sistem Qırmızı İflic Dərisi (SLE) immun sisteminin sağlam toxumalara qarşı hücum etdiyi autoimmun xəstəlikdir. Nəticədə orqanizmin bir çox sistemi zədələnə bilər və xəstənin üzündə, xüsusilə burun və yanaqlar üzərində kəpənək formasında qırmızı səpgilər yaranır.
Xəstəliyin əsas əlamətləri üzün ortasında və yanaqlarda kəpənək formasında qırmızı səpgilər, oynaq ağrısı və şişkinlik, dəri qabıqlanması, ümumi yorğunluq, böyrək problemləri, qan dəyişiklikləri və bəzən ürək-damar, sinir sistemi simptomlarıdır.
Bu xəstəlik əsasən 15-45 yaş arası qadınlarda daha çox müşahidə olunur. Lakin kişilərdə və uşaqlarda da rast gəlinə bilər.
Genetik meyllilik, hormonal dəyişikliklər, günəş şüaları, bəzi dərmanlar, stres və infeksion amillər kəpənək xəstəliyinin yaranmasında əsas rol oynayan faktorlardandır.
Diaqnoz üçün spesifik laborator analizlər (ANA, anti-dsDNA və s.), dəri və qan testləri, böyrək funksiyasının yoxlanılması və klinik əlamətlərin müşahidəsi əsas götürülür.
Kəpənək xəstəliyinin tam müalicəsi olmasa da, düzgün dərman seçimi, kortikosteroid və immunosupressiv preparatlar, həyat tərzi dəyişikliyi və davamlı tibbi nəzarətlə xəstəliyin gedişini nəzarətdə saxlamaq mümkündür.
Bəli, günəş şüaları xəstəliyin səpgilərini və ümumi simptomlarını kəskinləşdirə bilər. Buna görə günəşdən qoruyucu vasitələrdən istifadə tövsiyə olunur.
Kəpənək xəstəliyi böyrək çatışmazlığı, ürək-damar problemləri, qan pozğunluqları, infeksiyalara meylliliyin artması, nevroloji fəsadlar və s. kimi ağırlaşmalara səbəb ola bilər.
Uşaqlarda bu xəstəlik adətən daha kəskin gedişə malikdir, tez-tez böyrək və sinir sisteminə təsir edir, buna görə erkən diaqnoz və peşəkar nəzarət vacibdir.
Bəli, düzgün diaqnoz və ardıcıl müalicə ilə xəstələr peşəkar fəaliyyətlərini, sosial və ailə həyatlarını davam etdirə bilər, lakin mütəmadi tibbi nəzarət və fərdi yanaşma tələb olunur.
