Kərəviz uzun illərdir həm mətbəxdə, həm də xalq təbabətində istifadə olunan, qida dəyəri və faydalı təsiri ilə tanınan nadir bitkilərdəndir. Dünyanın bir çox ölkəsində qədim dövrlərdən tanınan bu tərəvəz Azərbaycanda da son illərdə daha çox maraq doğurmağa başlayıb. Kərəviz sadəcə yeməklərə fərqli dad qatan tərkib hissəsi deyil, eyni zamanda sağlamlıq baxımından qiymətli bir bitkidir. Qədim Misirdən tutmuş Avropa ölkələrinə, Şərq mətbəxlərindən tutmuş müasir diyetologiyaya qədər hər yerdə kərəvizin öz yeri və hörməti var. Onun istər kökü, istər saplağı, istərsə də yarpaqları bir-birindən faydalı və müxtəlif şəkildə istifadə olunur.
Kərəvizin botanik xüsusiyyətləri və növləri
Kərəviz (latınca adı Apium graveolens) ikiillik bitki kimi tanınır və çətirçiçəklilər (Apiaceae) fəsiləsinə aiddir. Kərəviz əsasən kök, saplaq və yarpaq növlərinə bölünür. Bu fərqlər onun mətbəxdə və təbabətdə istifadə imkanlarını daha da genişləndirir. Kök kərəvizi (Apium graveolens var. rapaceum) əsasən Avropa və Rusiyada, saplaq kərəvizi (Apium graveolens var. dulce) Qərb ölkələrində, yarpaq kərəvizi isə Şərq mətbəxlərində daha çox yayılıb.
Bitkinin özəlliyi ondadır ki, həm yerüstü (yarpaq və saplaq), həm də yeraltı hissəsi (kök) istifadə üçün yararlıdır. Kərəvizin kökü qalın, ağ və yumru olur. Yarpaqları parlaq yaşıl, xırda, kəsikli və ətirlidir. Saplağı isə, əsasən, şirəli və iri olur. Bitkinin boyu adətən 30-80 sm arası olur, bəzi növləri isə bir metrdən hündür ola bilər.
| Kərəvizin növü | İstifadə hissəsi | Əsas xüsusiyyəti |
|---|---|---|
| Kök kərəvizi | Kök | Qalın, yumru, azacıq şirin dadlı |
| Saplaq kərəvizi | Saplaq | Uzun, ətli və xırt-xırt |
| Yarpaq kərəvizi | Yarpaq | Parlaq yaşıl, aromatik və acımtıl |
Kərəviz zəif turşulu, nəmli, üzvi maddələrlə zəngin torpaqda daha yaxşı böyüyür. Əkin və qulluq qaydalarına düzgün əməl olunduqda, bol məhsul almaq mümkündür.
Kərəvizin tarixi, yayılma coğrafiyası və ənənəvi istifadə sahələri
Kərəvizin tarixi qədim Misir, Yunanıstan və Roma imperiyasında başlayır. Qədim mənbələrdə bu bitkinin həm dərman, həm də qida məqsədilə istifadə olunduğu yazılıb. Orta əsrlərdə kərəviz Avropada əsasən müalicəvi ot kimi becərilib, yalnız XVII-XVIII əsrlərdən sonra tərəvəz və salatlarda istifadə edilməyə başlanıb. Azərbaycanda isə uzun müddət kərəviz əsasən xalq təbabətində istifadə olunsa da, son illər şəhər mətbəxlərində, restoranlarda və sağlam qida dükanlarında da yer almaqdadır.
Kərəviz təkcə bir tərəvəz kimi deyil, həm də şorba, salat, əsas yeməklər, hətta bəzi içkilər üçün ədviyyat və aroma verici kimi istifadə olunur. Özünəməxsus aroması və acımtıl şirin dadı onu başqa tərəvəzlərdən fərqləndirir.
Kərəvizin tərkibi və qida dəyəri
Kərəviz vitamin və minerallarla son dərəcə zəngindir. Onun tərkibində C, A, K, E, B6, B9 vitaminləri, kalium, maqnezium, dəmir, kalsium, fosfor, natrium, sink və başqa bir sıra mikroelementlər var. Eyni zamanda, lif, efir yağları, flavonoidlər və antioksidantlar baxımından olduqca zəngindir.
Kərəvizin ən vacib xüsusiyyətlərindən biri aşağı kalorili olmasıdır. 100 qram kərəvizdə cəmi 16-20 kkal var. Buna görə, diyetik və sağlam qida rasionlarında kərəviz mütləq yer alır. Lifin bol olması həzm üçün faydalı, həmçinin qan şəkərinin tənzimlənməsində əhəmiyyətlidir.
Kərəvizin əsas tərkib komponentləri belədir:
- Vitamin C – immunitet və dəri sağlamlığı üçün vacibdir.
- Kalium və maqnezium – ürək və əzələ funksiyaları üçün lazımdır.
- Kalsium və fosfor – sümüklərin möhkəmliyini təmin edir.
- Efir yağları və antioksidantlar – orqanizmdə sərbəst radikalları neytrallaşdırır, iltihab əleyhinə təsir göstərir.
Kərəvizin orqanizmə təsiri və sağlamlıq üçün faydaları
Kərəviz bir çox elmi araşdırmalarda orqanizm üçün faydalı qida kimi təsdiqlənib. Xüsusilə antioksidant və iltihab əleyhinə təsiri, ürək-damar sağlamlığını qorumaq, həzm sistemini tənzimləmək və toksinləri bədəndən çıxarmaq kimi üstünlükləri qeyd olunur.
- Ürək-damar sistemi: Kərəviz damarları genişləndirir, təzyiqi normallaşdırır, qan dövranını yaxşılaşdırır.
- Həzm sistemi: Lifli quruluşu bağırsaq fəaliyyətini stimullaşdırır, qəbizliyin qarşısını alır.
- Pəhriz və arıqlama: Aşağı kalorili və yüksək lifli olduğu üçün arıqlama proqramlarının dəyişməz tərkib hissəsidir.
- Antistress və sakitləşdirici təsir: Kərəvizdə olan efir yağları sinir sistemini sakitləşdirir, yuxunu yaxşılaşdırır.
- Xərçəng əleyhinə təsir: Elmi tədqiqatlar göstərir ki, kərəvizdəki flavonoidlər və antioksidantlar bəzi xərçəng növlərinin yaranma riskini azalda bilər.
- Sidikqovucu təsir: Orqanizmdən artıq duzları və toksinləri çıxarır, böyrəklərin fəaliyyətini tənzimləyir.
Kərəvizin mətbəxdə və xalq təbabətində istifadə yolları
Kərəviz mətbəxdə olduqca geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Ənənəvi olaraq aşağıdakı formalarda istifadə olunur:
- Təzə salatlar: Saplaq və yarpaqları doğranıb digər tərəvəzlərlə birlikdə salatlarda istifadə edilir.
- Şorbalar və yeməklər: Kök və saplaq hissəsi şorbalara, plov və sulu yeməklərə əlavə olunur, yeməyə xüsusi aroma və ləzzət verir.
- Şirələr və smuzilər: Kərəviz şirəsi sağlamlıq üçün çox faydalıdır, digər meyvə və tərəvəzlərlə birlikdə qarışdırılıb istifadə edilir.
- Ədviyyat və bəzək: Qurudulmuş kərəviz yarpağı ədviyyat kimi işlədilir.
- Folk təbabətdə: Kərəviz qədimdən böyrək, sidik yolları, reumatizm, iştahasızlıq, sinir gərginliyi kimi problemlərdə xalq təbabətində istifadə olunub.
Bəzi Avropa və Asiya ölkələrində kərəviz konservləşdirilmiş, marinadlaşdırılmış formada da süfrəyə təqdim olunur.
Aşağıda kərəvizin istifadə formaları və təsiri barədə cədvəl verilib:
| İstifadə forması | Təsiri və məqsədi |
|---|---|
| Təzə salat | Vitamin, lif və mineral mənbəyi |
| Şorba və isti yemək | Aroma, ləzzət, doyuruculuq |
| Kərəviz şirəsi | Detoks, arıqlama, immunitet |
| Qurudulmuş yarpaq | Ədviyyat, aromatik əlavələr |
Kərəviz seçimi, saxlanması və istehlak qaydaları
Kərəviz alarkən diqqət yetirmək lazımdır ki, saplaqları və yarpaqları canlı yaşıl, təravətli, qurumamış və solmamış olsun. Kök kərəvizi isə bərk, üzərində zədələr və ləkələr olmadan seçilməlidir. Təzə kərəviz soyuducuda, 0-4°C temperaturda 7-14 günə qədər təravətini saxlayır.
İstifadədən əvvəl saplaq və yarpaqlar bol su ilə yuyulmalıdır. Saplaqlar istənilən formada doğranıb həm çiy, həm də bişmiş şəkildə istifadə edilə bilər. Kök kərəvizi bəzən qaynadılır, bəzən isə çiy halda salatlara qatılır.
Kərəvizin əks-göstərişləri və ehtiyat tədbirləri
Kərəviz ümumilikdə sağlamlıq üçün çox faydalıdır, amma bəzi şəxslər üçün məhdudiyyətlər ola bilər. Böyrək daşı xəstələri və ya allergiyası olanlarda kərəvizə qarşı fərdi həssaslıq ola bilər. Həmçinin, hamilə qadınlar və bəzi xroniki xəstəliyi olanlar kərəviz istifadəsini həkimlə məsləhətləşməlidirlər.
Çoxlu miqdarda istifadə bəzən mədə və bağırsaqda narahatlıq yarada bilər. Kərəviz güclü diuretik olduğundan, sidikqovucu dərmanlar qəbul edən şəxslər ehtiyatlı olmalıdır.
Müasir dövrdə sağlam həyat tərzi və təbii qida anlayışı artdıqca, kərəviz yenidən populyarlıq qazanıb. Bir çox diyetoloq kərəviz şirəsini orqanizmin detoksu, immunitetin möhkəmləndirilməsi və arıqlama üçün məsləhət görür. Sosial şəbəkələrdə “celery juice” trendi minlərlə insanın səhər rasionuna daxil olub. Kərəvizin elmi araşdırmalarla təsdiqlənmiş faydaları bu trendin təsadüfi olmadığını göstərir. Kərəviz həm də aqrar sektorda tələb olunan, gəlirli və ixracyönümlü tərəvəzdir. Azərbaycanda yerli fermerlər getdikcə daha çox kərəviz əkməyə başlayır. Onun toxumdan yetişdirilməsi, orqanik becərilməsi və yerli bazarda satışı kənd təsərrüfatı üçün yeni imkanlar yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
Kərəviz (Apium graveolens) ikiillik, vitamin və mineral baxımından zəngin tərəvəz bitkisidir. Onun kökü, saplağı və yarpaqları həm mətbəxdə, həm də xalq təbabətində müxtəlif formalarda istifadə edilir.
Kök kərəvizi (qalın yumru kök üçün), saplaq kərəvizi (ətli və xırt-xırt saplaqlar üçün), yarpaq kərəvizi (aromatik yarpaqlar üçün) ən çox rast gəlinən əsas növlərdir.
Kərəvizdə C, A, K, E, B6, B9 vitaminləri, həmçinin kalium, maqnezium, dəmir, kalsium, fosfor, natrium və sink kimi mikroelementlər var. Bu komponentlər immunitet, ürək və sümük sağlamlığı üçün vacibdir.
Kərəviz ürək-damar sisteminə müsbət təsir göstərir, təzyiqi tənzimləyir, həzmi yaxşılaşdırır, arıqlamağa kömək edir, orqanizmdən toksinləri çıxarır, iltihab əleyhinə və antioksidant təsir göstərir.
Kərəviz təzə salatlarda, şorbalarda, plov və isti yeməklərdə, şirə və smuzilərdə, ədviyyat və aroma verici kimi müxtəlif formalarda istifadə olunur.
Bəli, kərəviz aşağı kalorilidir (100 qramda 16-20 kkal) və yüksək lifli olduğundan arıqlama və diyetik qidalanma üçün çox uyğundur.
Təzə kərəviz soyuducuda, 0-4°C temperaturda 1-2 həftə təravətli qala bilər. Saplaq və yarpaqları qurumamış, canlı yaşıl halda seçmək və istifadə etməzdən əvvəl bol su ilə yumaq lazımdır.
Kərəviz xalq təbabətində sidikqovucu, sakitləşdirici, immunitet gücləndirici, həzm tənzimləyici və iltihab əleyhinə vasitə kimi istifadə olunur. Qədimdən böyrək, reumatizm və sinir sistemi problemlərinə qarşı tətbiq edilib.
Böyrək daşı xəstələri, allergiyaya meyilli şəxslər, hamilə qadınlar və xroniki xəstəliyi olanlar kərəvizi ehtiyatla istifadə etməlidir və həkimlə məsləhətləşmək tövsiyə olunur.
Kərəvizin orta gündəlik istehlakı 100-200 qram təşkil edə bilər. Müxtəlif yeməklərdə, salat və şirələrdə istifadə edildikdə orqanizmə faydalı təsiri daha çox olur.
