Dil, düşüncənin və hissin ifadə vasitəsidir. Hər bir xalqın dili onun mədəniyyətini, dünyagörüşünü və həyat tərzini əks etdirir. Azərbaycan dili zəngin leksik ehtiyatı ilə bu baxımdan seçilir. Sözlərin mənasına dərinlik qatan əsas vasitələrdən biri isə sifətlərdir. Sifətlər əşyaların, hadisələrin və varlıqların müxtəlif cəhətlərini ifadə etməyə imkan verir. Bu xüsusiyyətlər arasında xüsusi yer tutan və ən geniş istifadə sahəsinə malik olan sifət növü keyfiyyət bildirən sifətlərdir. Bu tip sifətlər insanın dilində gözəllik, zərafət, çirkinlik, güc, zəiflik, parlaqlıq, solğunluq və digər fiziki və mənəvi keyfiyyətləri təsvir edir.
Keyfiyyət bildirən sifətlər, adından da göründüyü kimi, əşya və hadisələrin keyfiyyətini bildirir. Bu sifətlər, əşyaya və ya hadisəyə verilən qiyməti, təəssüratı, şəxsi və ya obyektiv dəyərləndirməni ortaya qoyur. Məsələn, “gözəl qız”, “parlaq ulduz”, “kədərli film”, “yumşaq yataq” kimi birləşmələrdə sifətlər əşyanın və ya hadisənin xarakterik xüsusiyyətlərini müəyyən edir. Onların köməyi ilə danışanın dünyaya baxışı, duyğuları, düşüncələri və münasibətləri ifadə olunur.
Bu sifət növü həm ədəbi dildə, həm gündəlik danışıqda, həm də bədii yaradıcılıqda geniş istifadə edilir. Onlar dilə estetik zövq və ifadə dərinliyi qazandırır. Keyfiyyət bildirən sifətlər vasitəsilə fikirlər daha obrazlı, rəngarəng və təsirli olur. Həmçinin, bu sifətlər başqa nitq hissələri ilə asanlıqla əlaqələnərək, cümlə strukturunu daha zəngin və təsirli edir. Aşağıdakı başlıqlarda bu sifətlərin mahiyyəti, quruluşu, istifadə qaydaları və xüsusiyyətləri ətraflı izah olunacaq.
Keyfiyyət bildirən sifətlərin əsas anlayışı
Keyfiyyət bildirən sifətlər əşyaların daimi və ya müvəqqəti xüsusiyyətlərini bildirən, onların görünüşünü, dadını, qoxusunu, hissini və ya mənəvi keyfiyyətlərini ifadə edən sifətlərdir. Bu sifətlər təbiətdəki hadisələrdən insan xarakterinə qədər müxtəlif anlayışları əhatə edir.
Keyfiyyət bildirən sifətlər əsasən sual formasında “necəl?” sualına cavab verir. Məsələn: “yumşaq çörək” – hansı çörək? yumşaq. “acı bibər” – hansı bibər? acı. Onların ifadə etdiyi xüsusiyyətlər duyğularla (dad, toxunuş, görünüş, səs və s.) və ya daxili keyfiyyətlərlə (cəsarətli, ağıllı, səmimi) əlaqəli olur.
Quruluş baxımından növləri
Keyfiyyət bildirən sifətlər quruluş baxımından sadə, düzəltmə və mürəkkəb ola bilər. Sadə sifətlər köksüz və şəkilçisiz formadadır: “ağ”, “təravətli”, “isti”. Düzəltmə sifətlər söz kökünə şəkilçi artırılaraq düzəlir: “zəhərli”, “yumşaqlıqla”, “balacalaşmış”. Mürəkkəb sifətlər isə iki və ya daha çox sözün birləşməsindən yaranır: “qara-göy”, “gözəl-göyçək”, “acımtıl-şirin”.
Bu növlər arasında ən çox istifadə edilənlər sadə sifətlərdir. Amma bədii təsvir və fərqli vurğular yaratmaq üçün mürəkkəb və düzəltmə sifətlərin də rolu böyükdür. Mürəkkəb sifətlər vasitəsilə daha spesifik və orijinal təsvirlər əldə edilir.
Keyfiyyət bildirən sifətlərin dərəcələri
Bu sifətlər keyfiyyətin dərəcəsini göstərmək baxımından müxtəlif formalarda işlənir: başlanğıc, müqayisə və üstünlük dərəcələri. Məsələn: “isti”, “istidən isti” (müqayisə), “ən isti” (üstünlük).
Dərəcələndirmə vasitəsilə sifətin ifadə etdiyi keyfiyyətin miqyası və səviyyəsi vurğulanır. Bu, xüsusilə bədii ədəbiyyatda və nitqdə obrazlılıq yaratmaq üçün geniş istifadə olunur. Dərəcələndirmə həm də dilin ekspressivliyini artırır.
Söz birləşmələrində və cümlədə rolu
Keyfiyyət bildirən sifətlər cümlədə əksər hallarda təyin vəzifəsində çıxış edir. “Təmiz otaq”, “sərin meh”, “əziz qonaq” kimi söz birləşmələrində sifət isimə aid olur və onu dəqiqləşdirir.
Bəzi hallarda isə bu sifətlər xəbərlik vəzifəsində də işlənə bilər: “Uşaq ağıllıdır.” Belə cümlələrdə sifət cümlənin əsas fikrini ifadə edən yeganə üzv olur. Bu isə onların nitq strukturlarında funksional əhəmiyyətini göstərir.
Sifətlərin semantik sahələri
Keyfiyyət bildirən sifətlər semantik sahələr baxımından da müxtəlifdir. Onlar fiziki görünüşü (qara, enli, işıqlı), daxili keyfiyyətləri (mehriban, ağıllı, sədaqətli), dad və qoxunu (acı, şirin, ətirli), səsi və toxunuşu (yumşaq, sərt, cingiltili) ifadə edə bilir.
Bu semantik sahələr dilin zənginliyini və təsvir imkanlarını artırır. Ədəbi əsərlərdə, şeir və publisistik mətnlərdə bu sifətlərin istifadəsi xüsusi bədii dəyər yaradır və oxucuda emosional reaksiya doğurur.
Dildə estetik funksiya daşıması
Keyfiyyət bildirən sifətlər dilin estetik funksiyasını yerinə yetirən əsas vasitələrdəndir. Onlar vasitəsilə təsvir olunan obyekt və ya hadisə daha canlı, rəngarəng və yadda qalan olur. Bu, xüsusilə poeziya və publisistikada özünü daha qabarıq göstərir.
Məsələn, “sərin səhər”, “əlvan yarpaqlar”, “kədərli baxışlar” kimi ifadələr təkcə məlumat vermir, həm də emosional və bədii təsir bağışlayır. Beləliklə, dil yalnız informasiya ötürən vasitə deyil, həm də sənətkarlıq nümunəsinə çevrilir.
Bədii ədəbiyyatda rolu
Ədəbi dildə keyfiyyət bildirən sifətlərin rolu daha da böyüyür. Onlar bədii obrazların təsvirində, təhkiyənin emosional yükündə və ideya yönümündə həlledici rol oynayır. Yazıçı və şairlər bu sifətlər vasitəsilə qəhrəmanların xarakterini, mühiti və hadisələrin ruhunu çatdırırlar.
Azərbaycan ədəbiyyatında bu sifətlərin istifadəsi Nizami Gəncəvi, M.F. Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə və digər klassiklərdə geniş yer tutur. Onların təsvirlərində bu sifətlərin bədii-estetik gücü açıq şəkildə hiss olunur.
Dil təlimində və üslubda əhəmiyyəti
Dil təlimində keyfiyyət bildirən sifətlərin öyrədilməsi vacib mərhələlərdəndir. Bu sifətlərin düzgün işlədilməsi danışıq və yazı bacarıqlarının inkişafında əhəmiyyətlidir. Onlar həm də üslub baxımından nitqin emosional və təsirli alınmasında əsas rol oynayır.
Yazı üslubundan asılı olaraq, bu sifətlər rəsmi, bədii, publisistik və gündəlik nitqdə müxtəlif formalarda təzahür edir. Tələbələrə və yazarlara bu sifətlərin kontekstə uyğun seçilməsi və istifadəsi tövsiyə olunur.
Cədvəl: Keyfiyyət bildirən sifətlərə aid nümunələr
| Sifət | Sual | Təsvir etdiyi xüsusiyyət |
|---|---|---|
| Şirin | Necə? | Dad |
| Ağıllı | Necə? | Daxili keyfiyyət |
| Sərin | Necə? | Hava vəziyyəti |
| Qara | Necə? | Rəng |
| Ətirli | Necə? | Qoxu |
| Yumşaq | Necə? | Toxunuş |
| Mehriban | Necə? | Davranış |
| Gözəl | Necə? | Görünüş |
Keyfiyyət bildirən sifətlər Azərbaycan dilinin təsvir imkanlarını zənginləşdirən, ona estetik və ifadə dərinliyi qazandıran əhəmiyyətli nitq hissəsidir. Bu sifətlər vasitəsilə dil canlılıq, obrazlılıq və duyğu gücü qazanır. İstər gündəlik danışıqda, istər ədəbi yaradıcılıqda, istərsə də elmi-publisistik üslubda keyfiyyət bildirən sifətlərə geniş yer verilir.
Onların funksional zənginliyi və leksik çoxluğu dilin ahəngdar və təsirli olması üçün mühüm vasitədir. Bu sifətlər insan düşüncəsinin, baxışının və münasibətinin dilə transformasiyasıdır. Bu baxımdan onların düzgün və yerində istifadəsi həm fərdi nitq bacarığını artırır, həm də dilin ümumi keyfiyyətini yüksəldir.
Ən Çox Verilən Suallar
Keyfiyyət bildirən sifətlər əşyanın, hadisənin və ya canlının müxtəlif xüsusiyyətlərini – rəngini, formasını, dadını, qoxusunu, səviyyəsini, vəziyyətini və s. bildirən sözlərdir. Məsələn, “isti hava”, “şirin alma”, “böyük bina” kimi ifadələrdə sifətlərin əsas funksiyası əşyaya aid keyfiyyəti göstərməkdir. Onlar əşyanı digər əşyalardan fərqləndirməyə və daha dəqiq təsvir etməyə kömək edir. Bu sifətlər dilin təsviri imkanlarını genişləndirir.
Bu sifətlər ümumilikdə dəyişə bilən, müqayisə oluna bilən və dərəcələndirilə bilən xüsusiyyətləri bildirir. Onlar müsbət, müqayisəli və üstünlük dərəcələrində işlənə bilir: isti – istidən isti – ən isti. Bu sifətlər çox vaxt insanın hiss etdiyi, hiss orqanları ilə qavradığı keyfiyyətlərə əsaslanır və təsvir olunan obyektin konkret xüsusiyyətlərini bildirir.
Keyfiyyət bildirən sifətlər üç əsas dərəcə ilə ifadə olunur: mübtəda (sadə) dərəcə, müqayisə dərəcəsi və üstünlük dərəcəsi. Məsələn: “isti”, “daha isti”, “ən isti”. Bu dərəcələndirmə vasitəsilə əşyaların və ya hadisələrin bir-biri ilə müqayisəsi mümkündür. Bu üsul həm gündəlik danışıqda, həm də yazılı nitqdə geniş istifadə olunur.
Bu sifətlər əsasən “necə?”, “nə cür?”, “nə kimi?” suallarına cavab verir. Məsələn: necə kitab? – qalın kitab; nə cür insan? – mehriban insan. Bu suallar vasitəsilə sifətlərin təsvir etdiyi xüsusiyyətlər daha aydın şəkildə üzə çıxır. Onların suallara cavab vermə qabiliyyəti onların nitqdəki funksiyasını daha da gücləndirir.
Keyfiyyət bildirən sifətlər digər sifətlərdən fərqli olaraq, dərəcələndirilə bilən və dəyişən xüsusiyyətləri ifadə edir. Məsələn, “yaxşı” sifəti zamanla daha yaxşı və ya pis ola bilər, lakin miqdar bildirən “beş” sifəti dəyişmir. Beləliklə, keyfiyyət sifətləri dəyişkənlik və müqayisə imkanı baxımından digər sifət qruplarından fərqlənir.
Bəli, bu sifətlər daxili quruluşlarına və mənalarına görə bir neçə yerə bölünür: sadə (məsələn, “şirin”), düzəltmə (“yumşaqca”), mürəkkəb (“qapqara”) və birləşmiş (“çox gözəl”). Hər biri müxtəlif təsvir imkanları təqdim edir və nitqdə təsviri daha zənginləşdirir. Bu növlər sifətlərin formaca və mənaca çevikliyini göstərir.
Ədəbi əsərlərdə bu sifətlər təbiət təsvirlərində, obrazların xarakteristikasında və hisslərin ifadəsində geniş şəkildə işlədilir. Məsələn: “Sərin meh dağlardan enib bağlara yayılırdı” – burada “sərin” sifəti təbiət hadisəsini təsvir edir. Bu cür sifətlər ədəbi dildə obrazlılığı artırmaq üçün əsas vasitə sayılır.
Uşaqlara bu sifətlərin öyrədilməsi adətən əşyalar üzərində nümunələrlə həyata keçirilir. Məsələn, “şirin alma”, “isti çay”, “böyük top” kimi gündəlik əşyalarla onların xüsusiyyətləri arasındakı əlaqə göstərilir. Bu yanaşma həm vizual, həm də duyğu əsaslı öyrənmə mexanizmini gücləndirir.
Bu sifətlər uşaqların və şagirdlərin təsəvvürünü inkişaf etdirmək, nitqlərini zənginləşdirmək və dil bacarıqlarını artırmaq üçün əvəzolunmaz vasitədir. Müxtəlif dərsliklərdə bu sifətlərdən istifadə edilməklə təsviri ifadələrin qurulmasına nail olunur. Beləliklə, onların tədrisi dilin inkişafı baxımından mühüm yer tutur.
Ən böyük çətinliklərdən biri bu sifətlərin digər sifətlərdən ayırd edilməsi və dərəcələndirmənin düzgün aparılmasıdır. Bəzən uşaqlar və ya öyrənənlər “qırmızı” və “daha qırmızı” kimi formaları qarışdıra bilir. Həmçinin bu sifətlərin bəziləri digər nitq hissələri ilə qarışa bilər. Bu səbəbdən tədrisdə daha çox nümunəyə və praktiki məşğələyə ehtiyac duyulur.
