Xankəndi Qarabağ yaylasının 900 metr yüksəklikdə salınan qədim yaşayış mərkəzidir; Şuşa silsiləsinin cənub yamacına söykənən şəhər orta əsr karvan yollarından sovet dövrünün sənaye qovşağına, XX I əsrin “ağıllı şəhər” modelinə qədər müxtəlif tarixi mərhələlər keçib. Etnik və mədəni mozaika, strateji coğrafiya və təbii ehtiyatların kəsişdiyi məkan olan Xankəndi 1990-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq silahlı münaqişənin episentrinə çevrildi; minlərlə insan köçkün düşdü, təsərrüfat infrastrukturu sıradan çıxdı. 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin antiterror tədbirləri nəticəsində şəhər üzərində suveren nəzarət tam bərpa olundu və “Böyük Qayıdış” konsepsiyasının yeni fazası Xankəndidə start götürdü . 2024-2025-ci illərdə aeroport-şəhər magistralı, 110/35 kV-lıq yarımstansiya, 30 kilometr içməli su kəməri və 5G şəbəkə infrastrukturu kimi layihələr ard-arda reallaşdırıldı; indi regionda “yaşıl enerji” və sürətli dəmir yolu qovşağı üzərində fokuslanan yenidənqurma prosesi gedir Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2025-in ortasında Xankəndidə 8–9 min sakin daimi yaşayır, yaxın iki ildə bu rəqəmin 30 minə çatdırılması planlaşdırılır; artıq ilk təhsil və səhiyyə müəssisələri yerli kadrlarla fəaliyyətə başlayıb. Şəhər planlaşdırması “15 dəqiqəlik yürümə radiusu” konseptinə uyğunlaşdırılır: yaşayış massivindən iş, təhsil, xidmət zonalarına piyada çıxış imkanı təmin edilir, məhəlli yağmur sularının toplanması və günəş panellərinin inteqrasiyası ilə ekoloji dayanıqlılıq prioritet götürülür. Xankəndi həm də mədəni irs ümumiləşdiricisi roluna qayıdır: 19-cu əsr memarlıq nümunələri, qədim Alban məbəd qalıqları və sovet konstruktivizmini təmsil edən binalar bərpa proqramına daxil edilib. Beləliklə, şəhər post-münaqişə mərhələsində yalnız fiziki restavrasiya deyil, sosial kapitalın regenerasiyası üçün də regional laboratoriyaya çevrilir.
Tarixi-coğrafi mənzərə
Xankəndinin ilkin adı Şuşa xanlarının yay iqamətgahına bağlı “Xan bağı” toponimindən doğmuş, XVII əsrin sonlarına doğru “Xankəndi” kimi sabitləşmişdir. Qarabağ xanlığının süqutu, çar Rusiyası və sovet inzibati-ərazi bölgüləri şəhərin funksional strukturunu dəyişsə də, coğrafi baza – narın meşə torpaqları, şimaldan Karkar çayı, cənub-şərqdən isə Xəlfəli yüksəklikləri – eyni qaldı.
Sovet dövründə tikilən ipək kombinatı, elektrik lampası zavodu və konserv müəssisəsi Xankəndini regional sənaye mərkəzinə çevirdi; 1980-ci illərin ortasında şəhər əhalisi 65 minə yaxınlaşmışdı. Lakin 1991-1992 müharibəsi və sonrakı işğal prosesi demoqrafik strukturu dağıtdı, urbanikanı yarımçıq saxladı. Bugünkü yenidənqurma məhz həmin tarixi fakturanı nəzərə alır .
İnfrastrukturun yenidən qurulması
Post-2023 mərhələsində “Xankəndi–Ağdam–Bərdə” avtomobil magistralı beynəlxalq logistik mərkəzə yönəlib: 47 km-lik hissə 2024-ün sonunda istifadəyə verildi, eyni koridorda iki tunel və altı körpü inşa olunur. Şəhərdaxili yol şəbəkəsi 4 zolaqlı “boulevard grid” prinsipi ilə yenidən çəkilir, velosiped xətti və LED işıqlandırma sistemi inteqrasiya edilir.
Enerji təminatında “Qarabağ 330/110 kV” yarımstansiyası əsas qovşaq kimi işləyir; bu stansiya Şuşa və Xocalı xəttləri ilə paralel qruplaşdırılıb. Əlavə olaraq, 15 MW-lıq günəş parkı işə salınıb, 2026-da 50 MW-lıq külək fermasının qoşulması planlaşdırılır. Bundan başqa, “ağıllı” SCADA sistemi şəbəkə yüklənməsini real vaxt rejimində tənzimləyəcək.
Ekoloji bərpa və “yaşıl” siyasət
Çevik şəhər modelinin ayrılmaz hissəsi kimi Xankəndi ətrafında 1200 hektar mina təmizləmə zonası artıq sertifikatlaşdırılıb; BBC-2 robot platformaları və belçika istehsalı müasir minatəmizləmə maşınları 2024-də 1 milyon kvadratmetr sahəni təhlükəsizləşdirib.
Ekoloji xəritəyə görə, Karkar çayının yatağı boyunca 9 kilometr uzunluğunda bioyol (yaşıl koridor) salınıb; endemik çinar, akasiya və dağsağanı tingləri ekosistemin bərpasını sürətləndirir. Yağış sularının yığılması üçün 3 suvarma göleti, “boşa axın” prinsipi ilə kanalizasiya-su təmizləmə modul stansiyası quraşdırılıb.
Demoqrafiya və “Böyük Qayıdış”
Əhalinin mərhələli qayıdışı 2024-cü ilin ikinci yarısında pilot bloklardan başladı; ilkin mərhələdə əsasən müəllim, həkim və infrastruktur işçilərindən ibarət 700 ailə şehərə köçürüldü . Hazırda Xankəndi, Ağdərə və Xocalı ərazisində ümumilikdə 15 min daimi sakin qeydə alınıb, onların 40 %-i 18 yaşadək uşaqlardır .
Sakinlərə “Elektron köç proqramı” çərçivəsində mənzillər, subsidiya və iş yerləri təklif edilir. Qarabağ Universitetinin Xankəndi kampusu 2025-in sentyabrında 1200 tələbə ilə fəaliyyətə başlayaraq təhsil məkanını canlandıracaq. Bu dinamika sosial infrastrukturun – məktəb, klinika, ictimai mərkəz – ardıcıl açılışını stimullaşdırır.
Mədəni irsin bərpası
Şəhərin mərkəzində yerləşən Qızılrəngli Kilsə, erməni memarlığına aid olsa da, multikultural irsin nümunəsi kimi konservasiya edilir; layihəni İCOMOS və ADA Universitetinin ekspertləri birgə həyata keçirir. Türk-İslam memarlığını təmsil edən XIX əsr Aşağı məscidinin minarəsi restavrasiya olunaraq yenidən ibadətə açılıb.
Dağ Qarabağ Dövlət Dram Teatrı “Qarabağ xəzinəsi” konsepti ilə yenilənib: bina 520 tamaşaçı tutumlu səhnə, media-studiya və açıq amfiteatr məkanını birləşdirir. Mədəniyyət Nazirliyinin proqramına əsasən Xankəndi Filarmoniyası polifonik orkestr və xalq çalğı alətləri ansamblının baza sahəsi kimi 2026-da istifadəyə veriləcək.
İqtisadi perspektivlər və sərmayə axını
Qarabağ İqtisadi Zonasının 5 illik inkişaf planı Xankəndini “ağıllı şəhər” logistik məntəqə, KOB-lar üçün vergi preferensiya zonası və turizm- səhiyyə klasteri kimi formalaşdırmağı hədəfləyir. Dünya Bankının 2025 təsnifatına görə, infrastruktur portfolio dəyəri 7,2 milyard ABŞ dolları olan 22 layihə maliyyələşdirilir
Məqsəd 2030-a qədər bölgədə 50 min iş yerinin açılmasıdır: kənd təsərrüfatında yüksək dəyərli məhsullar (lavanda, nar, üzüm), yüngül sənayedə “Made in Karabakh” tekstil xətti, turizmdə isə termal-dağ kurortu konsepti aktivləşdirilir. Yerli İT inkubatoru “Qarabağ Tech Hub” artıq üç startapın xarici investisiya turuna çıxdığını açıqlayıb.
Təhlükəsizlik və idarəetmə modeli
Şəhərdə ictimai təhlükəsizlik “rəqəmsal gözətçi” platforması ilə təmin edilir: 900 ədəd optik AI-kamerası inzibati mərkəzə bağlıdır, məlumat 256-bit şifrələmə ilə qorunur. Polis-icma əməkdaşlığı üçün “Səs-cihaz” mobil tətbiqi istənilən vətəndaşa real vaxtda yardım çağırmağa imkan verir.
İdarəetmədə Prezidentin Xankəndi üzrə xüsusi nümayəndəliyi icra-hüquq, iqtisadiyyat, şəhərsalma kurasiyalarını koordinasiya edir. Şəhər bələdiyyəsinin 2025 büdcəsi 620 milyon manat təsdiq olunub; vəsaitin 35 %-i infrastruktur, 28 %-i sosial xidmət, 15 %-i ekoloji layihələrə ayrılıb.
Tədqiqat və təhsil mərkəzləri
Qarabağ Universiteti yanında yaradılan “Regional Araşdırmalar İnstitutu” su resursları, seysmik risk və mədəni irs menecmenti üzrə tədqiqat aparır. İnstitut Fransa-Azərbaycan Universiteti və Tokio Texnologiya İnstitutu ilə birgə pilot seysmik monitorinq stansiyaları quraşdırıb.
Orta məktəb sistemində “təmayüllü liseylər” pilot layihəsi tətbiq edilir: Xankəndi STEAM liseyi, Qafqaz ekologiya liseyi və İpək yolu humanitar liseyi. Bu model şagirdlərin VIII-XI sinifdə ixtisas modulu seçməsinə imkan verir və bölgədə intellektual resursun dayanıqlı bazasını formalaşdırır.
| İllər | Əsas layihə | Sektor | Büdcə (mln AZN) |
|---|---|---|---|
| 2023 | Xankəndi-Ağdam magistralı I faza | Nəqliyyat | 320 |
| 2024 | 110/35 kV yarımstansiya | Enerji | 75 |
| 2024 | Karkar bioyolu | Ekologiya | 18 |
| 2025 | Qarabağ Universiteti kampusu | Təhsil | 92 |
| 2025 | Günəş parkı 15 MW | Yaşıl enerji | 40 |
Xankəndi post-münaqişə kontekstində yalnız azad edilmiş şəhər deyil, eyni zamanda transformativ inkişaf laboratoriyasıdır: burada “yaşıl enerji”, ağıllı infrastruktur və multikultural irs eyni plan-layihədə sintez edilir. Yenidənqurma prosesi fiziki abidələri bərpa etməklə yanaşı, insan kapitalını da dirçəldir; qayıdan sakinlərin sosial inteqrasiyası, yeni iş yerləri, təhsil və mədəniyyət ocaqları həqiqi davamlılığı təmin edir. Böyük Qayıdış strategiyasının hədəfi təkcə demoqrafik boşluğu doldurmaq deyil, bölgəni yüksək texnologiya, turizm və ekoloji brendə çevirməkdir. Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı və Avropa Yenidənqurma Bankının sərmayələri beynəlxalq etimadı, Türk Dövlətləri Təşkilatının mədəni və ticarət təşəbbüsləri isə regional sinerjini gücləndirir. Şəhərsalma sənədində Karkar çayının suveren simvol kimi vurğulanması, ekoparkla bərpa edilən floranın “yaşıl sədd” funksiyası, minatəmizləmə əməliyyatlarının yaşayışın təhlükəsizliyini təmin etməsi Xankəndinin gələcək rahat yaşam şəhəri statusunu möhkəmləndirir. Bu prosesdə ictimai-özəl tərəfdaşlığın, elmin və icmanın çarpaz əməkdaşlığı əsas lokomotiv rolunu oynayır: Qarabağ Universitetinin araşdırmaları, yerli startapların innovasiyası, donor diasporunun humanitar dəstəyi. Uzun illər münaqişə ilə tanınan şəhər indi regionun inkişaf modelinə çevrilir; bu, Azərbaycan dövlətinin strateji iradəsinin və cəmiyyətin dirənişinin bariz nümunəsidir. Xankəndi indi təkcə xəritədə bərpa olunan nöqtə deyil, eyni zamanda gələcəyə uzanan körpüdür: burada tarixlə texnologiya, milli kimliklə qlobal çağırışlar harmonik uyğunluq tapır.
Şəhər Qarabağ iqtisadi zonasının tərkibində, Prezidentin Xankəndi, Ağdərə və Xocalını əhatə edən xüsusi nümayəndəliyinin yurisdiksiyasındadır. İnzibati strukturlar Bakı ilə birbaşa koordinasiya olunur və bələdiyyə hüquqları yerli səviyyədə icra edilir.
Rəsmi məlumatlara əsasən 2025-ci ilin yayına qədər şəhərdə 8-9 min daimi sakin qeydiyyata alınıb. Bu rəqəmin 2027-yə qədər ən azı 30 minə çatdırılması planlaşdırılır; yeni köç dalğası üçün yaşayış blokları və sosial infrastruktur mərhələli şəkildə açılır.
2024-cü ilin fevralında “Qarabağ 330/110 kV” yarımstansiyasının Xankəndi şaxəsi tam gücdə işə düşdü. Paralel xəttlə Şuşa və Xocalı istiqamətindən rezerv enerji təminatı yaradıldı ki, gələcəkdə bərpa olunan mənbələrdən daxilolmalar şəbəkəyə problemsiz qoşulsun.
Dəmir yolu xəttinin 72 kilometrlik Bərdə-Ağdam seqmenti 2024-ün son rübündə, Ağdam-Xankəndi seqmenti isə 2026-nın ortalarında test mərhələsinə çıxacaq. Tam istismara 2027-nin əvvəlində verilməsi nəzərdə tutulur.
Əmlakın zədələnmə dərəcəsi Dövlət Ekspertiza Agentliyi tərəfindən qiymətləndirilir. Tam dağıntıya düşən ev sahiblərinə tikinti-smeta dəyərində ödəniş və ya yeni mənzil, qismən zədələnən ev sahiblərinə isə təmir xərci və faizsiz kredit imkanı təqdim edilir.
Qarabağ Universitetinin Xankəndi kampusu əsas bazadır: burada energetika, aqrar mühəndislik, turizm menecmenti və rəqəmsal texnologiyalar üzrə bakalavr və magistr proqramları təklif olunur. Kampus beynəlxalq ikili diplom şəbəkəsinə də qoşulmağı planlaşdırır.
Turist zonalarında “Safe City” kameraları, sürətli təcili yardım stansiyaları və çoxdilli məlumat köşkləri quraşdırılıb. Bələdçi operatorları üçün xüsusi lisenziya sistemi var; mina təmizlənmiş ərazilər xaricində ekskursiya qadağandır.
Maliyyə mənbələri dövlət büdcəsi, Heydər Əliyev Fondu, UNESCO-ICHEI tərəfdaşlığı və özəl şirkətlərin sosial məsuliyyət proqramlarından gəlir. Hər layihə üçün ayrıca tender və monitorinq mexanizmi işlədilir.
“Karabakhjobs.az” portalında dövlət və özəl vakansiyalar yekunlaşdırılır. Əlavə olaraq, “Labor Resettlement Center” köçürülən sakinlərə peşə hazırlığı kursu və subsidiyalı məşğulluq imkanı yaradır.
Qarabağ Milli Hidromet Mərkəzi beş stasionar, iki mobil məntəqə ilə hava, su və torpaq parametrlərini ölçür. Nəticələr aylıq bülleten şəklində ictimaiyyətə açıqlanır və aşkar limit aşımı olduqda dərhal tədbir planı işə salınır.
