Klukva(Quşüzümü) : Botaniki Təsvir, Faydaları, Təbii Yayılması

Təbiətin bizə bəxş etdiyi qiymətli bitkilər arasında klukva – Azərbaycan dilində quşüzümü – öz faydaları, bioloji dəyəri və müalicəvi xüsusiyyətləri ilə seçilən unikal bir meyvədir. Quşüzümü həm qədim xalq təbabətində, həm də müasir tibbdə xüsusi yer tutur. Xüsusilə Şimal ölkələrində və rütubətli meşə zonalarında geniş yayılan bu bitki, son illərdə Azərbaycan ərazisində də daha çox maraq doğurmağa başlayıb. Quşüzümünün xalq arasında müxtəlif adları mövcuddur: klukva, turşüzüm, qırmızı üzüm və sair. Qədim dövrlərdən bu yana quşüzümü C vitamini, antioksidantlar və mikroelementlərlə zənginliyi səbəbilə insanlar tərəfindən həm qida, həm də dərman kimi istifadə olunub.

Azərbaycanda təbiətə və təbii sərvətlərə maraq son illər əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Sağlam həyat tərzi, orqanik məhsulların populyarlaşması, xalq təbabətinin yenidən aktual olması quşüzümünün gündəlik menyularda və apteklərdə yer almasına səbəb olub. Bu bitkinin düzgün tanıdılması, onun becərilməsi, biokimyəvi tərkibi, təbii yayılma arealı və insan sağlamlığına təsiri barədə ətraflı və elmi məlumatların geniş oxucu kütləsinə çatdırılması olduqca vacibdir. Quşüzümünün (klukva) həm botanika, həm də xalq arasında tarixi, faydaları və istifadəsi Azərbaycan cəmiyyətində də getdikcə daha çox dəyər qazanır.

Klukva (quşüzümü) bitkisinin botaniki təsviri

Quşüzümü – elmi adı Vaccinium oxycoccos və ya Vaccinium macrocarpon olan, əsasən rütubətli, bataqlıq ərazilərdə, meşə zonalarında yetişən çoxillik kol bitkisidir. Bu bitkinin vətəni əsasən Şimali Avropa, Şimali Amerika və bəzi Asiya ölkələridir. Quşüzümünün hündürlüyü adətən 10-20 sm-ə qədər olur, yarpaqları xırda, tünd yaşıl rəngdədir, çiçəkləri isə solğun çəhrayı və ya ağ olur. Meyvələri sferik, kiçik, tünd qırmızı, bəzən isə tünd qara rəngdə, parlaq və şirəli olur.

Bitkinin kök sistemi zəif inkişaf etmişdir və əsasən torpağın üst qatında yerləşir. Quşüzümü, xüsusilə turş torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Çox zaman bataqlıq və turşuluğu yüksək olan ərazilərdə böyük kollar və sıx meşəciklər yaradır. Onun çiçəkləmə dövrü əsasən may-iyun aylarına, meyvə yetişmə dövrü isə avqust-sentyabr aylarına təsadüf edir. Meyvələrin dadı turşuməzə, bəzən bir az acı olur.

Azərbaycanda quşüzümünün təbii yayılması və becərilməsi

Azərbaycan ərazisində quşüzümünün yabanı növləri əsasən Quba, Qusar, Xaçmaz, Lənkəran və Qəbələ bölgələrinin meşə və dağətəyi zonalarında rast gəlinir. Əsasən rütubətli və turşulu torpaqlarda, yüksək dağ-meşə qurşağında yaxşı inkişaf edir. Yerli təbiətdə quşüzümü və onun yaxın növləri həm kənd sakinləri, həm də təbiət həvəskarları tərəfindən asanlıqla tapılıb yığılır.

Son illərdə Azərbaycanda bağçılıq və orqanik təsərrüfatçılığın inkişafı ilə əlaqədar olaraq, quşüzümünün süni şəraitdə – xüsusi bağ və təsərrüfatlarda becərilməsi tendensiyası artmaqdadır. Bağbanlar müasir seleksiya üsullarından istifadə etməklə yüksək məhsuldarlıq verən sortlar yetişdirirlər. Bunun üçün əsas şərt torpağın turşuluğunu qorumaq, rütubəti təmin etmək və bitkini günəş işığı ilə təmin etməkdir. Quşüzümü becərilən bağlarda bir neçə il ərzində məhsul verməyə başlayır və 20 ilədək məhsuldar qalır.

Klukva meyvəsinin kimyəvi tərkibi və qida dəyəri

Quşüzümünün meyvələri zəngin biokimyəvi tərkibə malikdir. Onun tərkibində əsasən C, B1, B2, B5, B6, E, K vitaminləri, orqanik turşular (limon, alma, benzoin turşusu və s.), flavonoidlər, antosianinlər, pektin maddələri, mikro və makroelementlər (kalium, kalsium, dəmir, maqnezium, fosfor, manqan və s.) var. Xüsusilə C vitamininin miqdarı quşüzümündə yüksəkdir – 100 qr meyvədə 15-20 mq C vitamini ola bilər.

Klukva həmçinin güclü antioksidant xassələrə malikdir, bu da orqanizmi sərbəst radikalların mənfi təsirindən qoruyur, immuniteti gücləndirir və xərçəngə qarşı qoruyucu təsir göstərir. Meyvənin aşağı kalorili olması – 100 qramda təxminən 25-30 kkal – pəhriz və sağlam qidalanmada onun mühüm rol oynamasına səbəb olur. Quşüzümünün tərkibində şəkər az olduğundan, şəkərli diabet və artıq çəkidən əziyyət çəkənlər üçün də tövsiyə edilir.

Quşüzümünün sağlamlıq üçün faydaları

Quşüzümü ənənəvi olaraq xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunub və bu gün də öz aktuallığını qoruyur. Meyvənin iltihabəleyhinə, antiseptik, diuretik, immunostimulyator və damar qoruyucu təsiri vardır. O, sidik-cinsiyyət sistemi infeksiyalarının qarşısının alınmasında, böyrək və sidik kisəsi problemlərinin müalicəsində, xolesterin səviyyəsinin aşağı salınmasında mühüm rol oynayır.

Bundan əlavə, quşüzümü qan dövranını yaxşılaşdırır, ürək-damar xəstəlikləri riskini azaldır, soyuqdəymə, qrip və digər virus infeksiyaları zamanı immuniteti gücləndirir. Antioksidant və vitamin tərkibinə görə dərinin qocalmasının qarşısını alır, bədənin tonusunu artırır. Mədə-bağırsaq xəstəlikləri, ağız boşluğunda iltihabi proseslər və diş ətinin xəstəlikləri zamanı da quşüzümü məsləhət görülür.

Xalq təbabətində və müasir tibbdə tətbiqi

Azərbaycan xalq təbabətində quşüzümündən ən çox şirə, kompot, mürəbbə və qurudulmuş meyvə formasında istifadə olunur. Xüsusilə soyuqdəymə, öskürək, bronxit, sidik yollarının iltihabı, böyrək daşları kimi hallarda quşüzümü şirəsi və ya dəmləməsi içilir. Qədimdə xalq arasında quşüzümü bal ilə qarışdırılıb uşaqlara immuniteti gücləndirmək üçün verilib.

Müasir tibbdə isə quşüzümünün effektivliyi klinik sınaqlarla da sübut olunub. Xüsusilə antibiotik müqaviməti yaranan bakterial infeksiyalarda, xroniki sistitdə və bəzi dermatoloji xəstəliklərdə quşüzümü ekstraktları, bioloji aktiv əlavələr və dərman preparatları geniş istifadə olunur. Onun tərkibində olan proantosianidin maddəsi sidik yollarında bakteriyaların çoxalmasının qarşısını alır.

Klukva meyvəsinin qida və məişətdə istifadəsi

Quşüzümünün dadı turş olduğu üçün onu əsasən şəkər, bal və digər meyvələrlə birlikdə müxtəlif şirniyyat, kompot, jele, marmelad, mürəbbə və salatlarda istifadə edirlər. O, həm də təbii rəngverici və ləzzət artırıcı kimi kulinariyada əvəzolunmazdır. Meyvənin şirəsi və ya püresi içki və kokteyllərdə, piroq və tortlarda, sous və ət yeməklərində də istifadə olunur.

Qurudulmuş quşüzümü uzun müddət saxlanıla və soyuq qış aylarında qida rasionuna daxil edilə bilər. Mətbəxdə istifadəsi olduqca rahatdır, çünki həm təravətli, həm də konservləşdirilmiş formada saxlanıla bilir. Son illər supermarketlərdə, orqanik mağazalarda, apteklərdə quşüzümündən hazırlanan bioloji aktiv əlavələrə, şirələrə və mürəbbələrə tələbat artıb.

Quşüzümünün becərilməsi və iqtisadi əhəmiyyəti

Quşüzümü becərilməsi xüsusi qayğı tələb edir. Bitki torpağın turşuluğunu, rütubətini, günəş işığını sevir, müntəzəm suvarma və aqrotexniki qulluq lazımdır. Azərbaycanda iqlim şəraiti bu bitkinin bəzi növlərinin becərilməsi üçün əlverişlidir. Yaxşı qulluq olunduqda hər koldan illik 2-3 kq məhsul əldə etmək mümkündür.

Quşüzümünün iqtisadi əhəmiyyəti də getdikcə artır. Onun meyvəsi və ondan hazırlanan məhsullar həm daxili bazarda, həm də ixracda yüksək qiymətə malikdir. Dünyada quşüzümü ABŞ, Kanada, Rusiya, Polşa, Finlandiya kimi ölkələrdə sənaye miqyasında yetişdirilir və bir çox ölkəyə ixrac olunur. Azərbaycanda isə bu sahənin inkişafı üçün geniş imkanlar mövcuddur.

Quşüzümünün istifadəsində ehtiyat tədbirləri və əks-göstərişlər

Hər bir təbii məhsul kimi, quşüzümündən istifadə edərkən də bəzi ehtiyat tədbirlərinə əməl etmək vacibdir. Onun tərkibində orqanik turşuların miqdarı yüksək olduğuna görə mədə turşuluğu yüksək olan şəxslərə, mədə xorası, qastrit, böyrək çatışmazlığı olanlara həkim məsləhəti ilə qəbul etmək məsləhət görülür. Uşaqlara və allergiyaya meyilli şəxslərə də dozaya riayət olunmalıdır.

Bəzi hallarda quşüzümünün çox qəbul edilməsi diş minasına zərər verə, mədə-bağırsaq narahatlığına səbəb ola bilər. Ona görə də gündəlik normanı aşmamaq, təzə və keyfiyyətli məhsul seçmək tövsiyə edilir. Eyni zamanda, müxtəlif dərman preparatları ilə birgə qəbul olunduqda qarşılıqlı təsir ehtimalı nəzərə alınmalıdır.

Quşüzümü (klukva) həm qədim xalq təbabətində, həm də müasir tibbdə əvəzsiz yer tutan, zəngin vitamin və mikroelement tərkibi ilə insan sağlamlığı üçün son dərəcə faydalı olan təbii nemətdir. Onun düzgün yığılması, saxlanması və istifadəsi bir çox xəstəliklərin qarşısının alınmasında, ümumi immunitetin gücləndirilməsində, sağlam qidalanmanın təmin edilməsində əvəzolunmaz rol oynayır. Azərbaycanda quşüzümünün təbii ehtiyatlarının və süni becərilməsinin inkişafı həm əhalinin sağlamlığına, həm də ölkə iqtisadiyyatına müsbət təsir göstərir.

Quşüzümünün gündəlik rasiona daxil edilməsi, ondan müxtəlif yeməklər və içkilər hazırlanması, eləcə də xalq təbabətinin imkanlarından istifadə edilməsi ənənəvi və müasir yanaşmaların sintezi üçün əla nümunədir. Bu bitki təbiətin bizə bəxş etdiyi unikal bir hədiyyədir və sağlam həyat tərzinin ayrılmaz hissəsi olaraq dəyərləndirilməlidir.

Ən Çox Verilən Suallar