Azərbaycan dili min illərlə tarixə malik zəngin bir dildir. Dilin bu uzun və rəngarəng yolunda bəzi sözlər gündəlik dildən tədricən çıxır, öz yerini daha yeni sözlərə, ifadələrə verir. Elmi dildə bunlara köhnəlmiş sözlər (arxaizmlər və tarixizmlər) deyilir. Köhnəlmiş sözlər həm Azərbaycan dilinin inkişafını öyrənmək üçün, həm də milli-mənəvi irsimizin qorunması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Köhnəlmiş sözlərin təsnifatı
Köhnəlmiş sözlər iki əsas qrupa bölünür:
- Arxaizmlər:
Bu sözlər dilin leksikasında müəyyən dövr üçün aktual olub, zaman keçdikcə artıq istifadə edilməyən, unudulmağa başlayan, lakin müasir dildə onların yerini sinonimləri və ya yeni sözlər tutan leksik vahidlərdir. Məsələn: “büruzə”, “qədəh”, “qələmdaş”, “bəhram”, “məzun”. - Tarixizmlər:
Tarixizmlər adətən cəmiyyətin keçmişinə aid olan, artıq mövcud olmayan əşyalar, anlayışlar və sosial hadisələrlə bağlı köhnəlmiş sözlərdir. Məsələn: “bəylərbəyi”, “müsyö”, “nökər”, “xanlıq”, “sərdar”, “əmir”, “qəza”, “cəbbəxana”, “sarban”.
Bəzən bu iki kateqoriya bir-birinə qarışsa da, əsas fərq ondan ibarətdir ki, arxaizmlər sırf dilin içində dəyişmiş və yeni sözlə əvəzlənmiş sözlərdir, tarixizmlər isə, adətən, tarixdə qalan reallıqlara işarə edən sözlərdir.
Köhnəlmiş sözlərin yaranma səbəbləri
Köhnəlmiş sözlərin yaranmasının bir sıra obyektiv səbəbləri var:
- Cəmiyyətin dəyişməsi:
Sosial-iqtisadi münasibətlərin, idarəetmə formalarının dəyişməsi nəticəsində bir sıra sözlər sıradan çıxır (məsələn, “bəylərbəyi”, “mirzə”, “nökər” və s.). - Elm və texnikanın inkişafı:
Yeni icadlar, elmi-texniki tərəqqi bəzi köhnə anlayışların sıradan çıxmasına səbəb olur (“çarkhane” – su dəyirmanı). - Dinin, adət-ənənələrin dəyişməsi:
Dini və ya adətə bağlı sözlər bəzən köhnəlir, yeni anlamlar və ifadələr önə çıxır (“imamzadə”, “pir”). - Dil islahatı və leksik təmizlənmə:
20-ci əsrdə baş verən dil islahatları nəticəsində, xüsusilə rus, ərəb və fars mənşəli sözlərin əvəzinə Azərbaycan türkcəsinə uyğun sözlər işlədilməyə başladı. Bir çox köhnə söz və ifadələr isə sıradan çıxdı.
Köhnəlmiş sözlər və onların izahlı nümunələri
Aşağıda Azərbaycan dilində vaxtilə işlənmiş, bu gün demək olar ki, gündəlik danışıqdan və yazıdan çıxmış, lakin klassik ədəbiyyatımızda, tarixi mənbələrdə rast gəldiyimiz bəzi köhnəlmiş sözlər və onların izahları təqdim olunur:
| Söz | Mənası və ya izahı | Müasir qarşılığı |
|---|---|---|
| Büruzə | Aydın görünmək, üzə çıxmaq | Özünü göstərmək |
| Bəylərbəyi | Böyük əyalət rəhbəri, valinin valisi | Qubernator, qubernator |
| Çərkəz | Silahlı atlı, mühafizəçi | Qoruyucu, cangüdən |
| Dəstgah | Saray, malikanə, dəbdəbə | Saray, ev, aparat |
| Mirzə | Yazıçı, katib, müəllim | Yazıçı, müəllim |
| Sərdar | Qoşun başçısı, komandan | General, başçı |
| Xanlıq | Feodal hakimiyyət vahidi, xan olan ərazi | Rayon, vilayət |
| Qələmdar | Yazı aləti sahibi, katib | Müəllim, katib |
| Sarban | Karvan idarə edən şəxs | Sürücü, nəqliyyatçı |
| Qəza | Ərazi vahidi (İmperiya, xanlıq dövründə rayon) | Rayon, bölgə |
| Əmir | Hakim, rəhbər | Rəhbər, general |
| Məzun | İcazəli, icazə verilmiş | İcazəli, məzuniyyətli |
| Müsyö | Fransız mənşəli, əfəndi, cənab | Cənab, müəllim |
| Qəbahət | Pislik, günah | Pislik, qəbahət |
Ədəbiyyatda və Folklorda Köhnəlmiş Sözlər
Köhnəlmiş sözlərin ən zəngin mənbəyi klassik Azərbaycan ədəbiyyatıdır. Nizami, Füzuli, Xətai, Sabir kimi şair və yazıçılarımızın əsərlərində bu sözlərə tez-tez rast gəlinir. Bu sözlər yalnız dilin tarixi yox, həm də ədəbiyyat və mədəniyyət tariximiz üçün qiymətli məlumat daşıyır.
Məsələn, Füzulinin qəzəllərində və ya Dədə Qorqud dastanında “çərkəz”, “bəhram”, “sarban”, “nökər”, “dərviş”, “cəbbəxana” kimi ifadələr dövrün mənzərəsini daha aydın görməyə imkan verir.
Köhnəlmiş sözlərin müasir dildə rolu
Müasir Azərbaycan dilində köhnəlmiş sözlərin əksəriyyəti artıq gündəlik istifadə olunmur. Lakin bunlar hələ də:
- Ədəbiyyat dərsliklərində və klassik ədəbiyyat oxularında
- Tarixi filmlərdə və teatr tamaşalarında
- Elmi və publisistik məqalələrdə
- Folklor araşdırmalarında
istifadə edilir. Bundan əlavə, köhnəlmiş sözlərin yenidən dilə gətirilməsi, dilin zənginliyinin qorunması və milli-mənəvi yaddaşın yaşadılması üçün vacib sayılır.
Bəzi sözlər isə bəzən yenidən populyarlaşır – xüsusilə retro və milli motivli musiqilərdə, şeirlərdə, publisistik çıxışlarda.
Köhnəlmiş sözlərdən istifadənin faydaları
- Tarixi və mədəni yaddaşın qorunması:
Köhnəlmiş sözləri bilmək, Azərbaycan xalqının mədəniyyətini, düşüncə tərzini, həyat tərzini anlamağa kömək edir. - Ədəbiyyat və sənətdə rəngarənglik:
Yazıçı və şairlər üçün köhnəlmiş sözlər xüsusi bədii ahəng və obrazlılıq yaradır. - Leksik fondun zənginliyi:
Dilin tarixini bilmək, onun zənginliyini və köklərini anlamaq üçün köhnəlmiş sözlərin rolu əvəzsizdir. - Lüğət təhlili və dil tədqiqatı:
Leksikoqrafiya, tarixi dilçilik və ədəbi tədqiqatlar üçün arxaizmlər və tarixizmlər ayrılmaz materialdır.
Müasir danışıqda köhnəlmiş sözlərə münasibət
Əksər müasir gənclər köhnəlmiş sözləri bilməsə də, Azərbaycan dilinin klassiklərlə təmasda olan insanları, filoloqlar, tarixçilər və ədəbi mühit nümayəndələri üçün bu sözlər maraqlı və bəzən aktual qalır.
Eyni zamanda, bəzən bəzi köhnə sözlər məcaz mənada və ya zarafatla işlədilir. Məsələn, “nökər” sözü bəzən yumoristik mənada “çox köməkçi” kimi işlənə bilər.
Tədris və lüğətçilikdə köhnəlmiş sözlərin əhəmiyyəti
Dərsliklərdə, izahlı və tarixi lüğətlərdə, dil və ədəbiyyat proqramlarında köhnəlmiş sözlər ayrıca qeyd olunur. İbtidai və orta məktəb şagirdləri üçün arxaizmlərin və tarixizmlərin mənasını öyrənmək, klassik mətnləri daha yaxşı başa düşməyə kömək edir.
Qısa izahlı lüğət (30 köhnəlmiş söz və izahı):
- Bəylərbəyi – böyük əyalət başçısı
- Mirzə – katib, yazıçı, müəllim
- Sərdar – ordu komandanı
- Sarban – karvan idarəçisi
- Qəza – inzibati ərazi vahidi
- Qəbahət – pis iş, cinayət
- Büruzə – üzə çıxma, görünmə
- Əmir – başçı, lider
- Dərviş – sufi təriqətinin üzvü
- Dəstgah – dövlət qurumu və ya aparat
- Nökər – xidmətçi
- Çərkəz – silahlı atlı, qoruyucu
- Məzun – icazə verilmiş, məzuniyyətli
- Xanlıq – feodal hakimiyyət vahidi
- Müsyö – cənab (fransız mənşəli)
- Xacə – sarayda xidmətçi
- Zənbil – böyük səbət
- Çarvadar – çoban, maldar
- Qələmdaş – yazıçı dostu
- Cəbbəxana – silah anbarı
- Məclis – toplantı, yığıncaq
- Zəman – zaman, vaxt
- Bəhram – şir, qəhrəman
- Pir – müqəddəs yer
- Xacə – saray xidmətçisi
- Şahzada – şahın oğlu
- Nisə – qadınlar (əntiq mənada)
- Bəxtiyar – xoşbəxt
- Kətan – parça növü
- Dəstəxan – masaüstü örtük
Köhnəlmiş sözlər – dildə zamanın, mədəniyyətin və cəmiyyətin dəyişməsinin göstəricisidir. Onların qorunması və tədris edilməsi Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni yaddaşı üçün olduqca vacibdir. Müasir insan bu sözləri bilməsə də, hər kəs bilməlidir ki, dilin qədim sözləri milli kimliyin, bədii fikrin və zəngin ədəbiyyatın əsas sütunlarından biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Köhnəlmiş söz dedikdə, müasir Azərbaycan dilində artıq gündəlik istifadə olunmayan, ancaq keçmiş dövrlərdə geniş işlənən söz və ifadələr nəzərdə tutulur. Onlar ya arxaizm (mənası dəyişməyən, amma işləkliyi itən sözlər), ya da tarixizm (müəyyən bir dövr və obyektlə bağlı olub tamamilə tarixdə qalan sözlər) ola bilər.
Arxaizmlər əsasən gündəlik dildən çıxıb, yeni sözlərlə əvəzlənən sözlərdir (məs: “bürüzə” — “özünü göstərmək”). Tarixizmlər isə, artıq real həyatda mövcud olmayan hadisə, vəzifə, obyekt və s. ilə bağlı sözlərdir (məs: “bəylərbəyi”, “xanlıq”, “nökər”).
Dildə köhnəlmiş sözlər əsasən sosial və texnoloji dəyişikliklər, yeni anlayışların yaranması, idarəetmə formalarının dəyişməsi, dil islahatı və yeni sözlərin meydana çıxması nəticəsində sıradan çıxır.
Ən yaxşı mənbələr klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixi sənədlər, folklor nümunələri, izahlı və tarixi lüğətlərdir. Eyni zamanda məktəb dərsliklərində və universitet proqramlarında xüsusi bölmələrdə bu sözlər təqdim olunur.
Bu sözlər tariximizi, ədəbiyyatımızı, milli kimliyimizi və mədəni irsimizi dərindən başa düşmək üçün vacibdir. Köhnəlmiş sözləri bilən şəxs klassik mətnləri, qədim şeirləri və tarixi mənbələri düzgün başa düşə bilir.
Əksər hallarda artıq işlədilmir. Lakin bəzi sözlər bədii əsərlərdə, milli musiqilərdə, teatrda və yumoristik ifadələrdə yenidən canlandırılır. Bəzən isə məcazi və ya nostalji mənada işlədilir.
Bədii ədəbiyyatda, filmlərdə, seriallarda, tədris və təlim materiallarında bu sözlərin istifadəsi, onların gündəmə gəlməsinə kömək edir. Həmçinin xalq arasında retro və milli motivli layihələrdə belə sözlərin təbliği mühüm rol oynayır.
Ən uyğun dövr məktəb yaşıdır. Orta məktəbdə ədəbiyyat və dil dərslərində bu sözlər xüsusi qeyd edilir, uşaqlara həm lüğət, həm də kontekst vasitəsilə öyrədilir.
İzahlı, tarixi və dialektoloji lüğətlərdə bu sözlərin xüsusi nişanı (arxaizm, tarixizm və s.) olur. Lüğət axtarışında və ya elektron söz bazalarında “köhnəlmiş söz” kimi ayrıca bölmə də olur.
Çox vaxt bu sözlər gənclər üçün anlaşılmaz və ya gülməli səslənir, amma bir çox gənc retro, milli və ədəbi maraq naminə onları öyrənir. Yeni nəsil üçün bu sözlər həm dilin zənginliyinin göstəricisi, həm də tarix və mədəniyyətə açar olur.
