Konstitusiya hər bir müstəqil dövlətin ən ali hüquqi aktı, cəmiyyətin və dövlətin quruluşunun əsaslarını, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını, hakimiyyətin bölünməsi və qarşılıqlı fəaliyyətini tənzimləyən normativ sənəddir. Konstitusiya olmadan heç bir demokratik, hüquqi və müasir dövlət təsəvvür oluna bilməz. O, dövlətin hüquqi və ideoloji dayağı, cəmiyyətin və dövlətin sabitliyinin təminatçısıdır.
Antik dövrdən müasir dövrə
Konstitusiya anlayışının kökləri qədim dövrlərə — Roma, Yunanıstan və orta əsrlər Avropasına gedib çıxır. Latınca “constitutio” sözü nizam, qayda deməkdir və ilk dəfə Roma İmperatorluğunda istifadə edilib. Lakin müasir mənada konstitusiya ilk dəfə XVII-XVIII əsrlərdə formalaşmağa başlayıb.
İngiltərə Magna Carta (1215):
Bir çox hüquqşünaslar və tarixçilər konstitusiyanın başlanğıcını Magna Carta ilə əlaqələndirirlər. Bu sənəd kralın səlahiyyətlərini məhdudlaşdırdı və feodalların hüquqlarını tanıdı.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konstitusiyası (1787):
Dünyada yazılı formada ilk konstitusiya hesab olunur və bu gün də qüvvədədir. Demokratiya, hüquq bərabərliyi və hakimiyyət bölgüsü prinsiplərini özündə ehtiva edir.
Fransa Konstitusiyası (1791):
İnqilabdan sonra qəbul edilmiş bu sənəd insan və vətəndaş hüquqlarını, həmçinin dövlət quruluşunu təsbit etdi.
Dünyada konstitusiyaçılıq ənənəsi XIX və XX əsrlərdə sürətlə yayıldı və bu gün BMT-yə üzv ölkələrin demək olar, hamısında konstitusiya mövcuddur.
Konstitusiya nədir? Onun Mahiyyəti və Əsas Xüsusiyyətləri
Konstitusiya — bir dövlətin ali hüquqi aktı, dövlət quruluşunun və idarəetməsinin əsaslarını, dövlət orqanlarının səlahiyyətlərini, cəmiyyətin əsas hüquq və azadlıqlarını müəyyən edən əsas qanundur.
Konstitusiyanın başlıca xüsusiyyətləri:
- Ali hüquqi qüvvə:
Bütün qanunlar və normativ aktlar Konstitusiyaya uyğun olmalıdır. Əks halda onlar qüvvədən düşmüş sayılır. - Birbaşa tətbiq edilən normativ akt:
Konstitusiya vətəndaşlar və dövlət orqanları üçün birbaşa hüquqi nəticələr doğurur. - Sabirlik və dayanıqlıq:
Konstitusiya adətən nadir hallarda dəyişdirilir. Dəyişikliklər xüsusi prosedurlara tabe olur (referendum və s.). - Dövlət və cəmiyyətin əsaslarını müəyyən edir:
Dövlət forması, hakimiyyət bölgüsü, iqtisadi və siyasi sistem, əsas hüquq və vəzifələr konstitusiyada öz əksini tapır.
Konstitusiyanın Strukturu və Bölmələri
Konstitusiyanın konkret strukturu müxtəlif ölkələrdə fərqlidir, lakin əksər konstitusiyalarda aşağıdakı əsas bölmələr olur:
- Ümumi prinsiplər — dövlətin əsas ideoloji və hüquqi dəyərləri, dövlətin adı, müstəqillik, ərazi bütövlüyü, suverenlik.
- İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqları — hüquqi bərabərlik, söz və din azadlığı, şəxsi toxunulmazlıq, mülkiyyət hüququ, təhsil, seçki hüququ və s.
- Dövlət hakimiyyətinin təşkili — qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətinin strukturu və funksiyaları.
- Yerli özünüidarəetmə — bələdiyyələrin səlahiyyət və fəaliyyət prinsipləri.
- Dəyişiklik qaydaları və son müddəalar — konstitusiyanın dəyişdirilməsi, onun qüvvəyə minməsi və keçid müddəaları.
Konstitusiyanın Əsas Prinsipləri və Dəyərləri
1. Xalq suverenliyi və demokratiya
Dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi xalqdır. Hakimiyyət birbaşa və ya nümayəndəlik institutu ilə həyata keçirilir (seçkilər, referendum və s.).
2. Hüquqi dövlət və qanunun aliliyi
Hər kəs (dövlət orqanları və vətəndaşlar) qanun qarşısında bərabərdir, hüquq və məhkəmə müdafiəsinə malikdir.
3. İnsan hüquqlarının müdafiəsi
Konstitusiya vətəndaşların əsas hüquq və azadlıqlarını, onların toxunulmazlığını, şəxsi və siyasi azadlıqlarını qoruyur.
4. Hakimiyyətin bölgüsü
Hakimiyyət qanunvericilik, icra və məhkəmə qolları arasında bölünür. Bu, dövlət idarəetməsində balans və nəzarət sistemi yaradır.
Konstitusiya Hüququ və Onun Yeri
Konstitusiya hüququ — dövlətin ali hüquqi aktına əsaslanan, cəmiyyət və dövlət arasında hüquqi münasibətləri, dövlət orqanlarının struktur və səlahiyyətlərini tənzimləyən hüquq sahəsidir. Konstitusiya hüququ bütün hüquq sisteminin əsası kimi çıxış edir.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası: Strukturu və Əhəmiyyəti
Tarixi
Azərbaycan ilk dəfə 1918-ci ildə müstəqil dövlət kimi elan olunsa da, həmin dövrdə Konstitusiya qəbul edilməmişdi. 1921-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyası, 1937 və 1978-ci illərdə yeni variantları qüvvədə olub. Hazırkı Konstitusiya isə 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi ilə qəbul olunub.
Azərbaycan Konstitusiyasının bölmələri və maddələri
- 5 bölmə, 12 fəsil, 158 maddə:
- Ümumi müddəalar
- Əsas insan və vətəndaş hüquq və azadlıqları
- Dövlət hakimiyyətinin təşkili
- Yerli özünüidarəetmə
- Əlavə və keçid müddəalar
Əsas prinsiplər
- Dövlətin müstəqilliyi və ərazi bütövlüyü
- Demokratiya və hüquqi dövlət
- Hakimiyyətin bölünməsi
- Siyasi plüralizm və çoxtərəfli iqtisadiyyat
- Dövlət rəmzlərinin qorunması (bayraq, gerb, himn)
Vətəndaş hüquq və azadlıqları
Azərbaycan Konstitusiyasının ən vacib hissəsi insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarıdır. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
- Yaşamaq hüququ
- Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququ
- Fikir, söz, vicdan, mətbuat azadlığı
- Təhsil və səhiyyə hüququ
- Mülkiyyət və sahibkarlıq hüququ
- Seçki hüququ və dövlət idarəçiliyində iştirak
- Əmək və sosial təminat hüququ
Bütün bu hüquqlar məhkəmə və ombudsman tərəfindən qorunur.
Dövlət hakimiyyətinin bölgüsü
Qanunvericilik:
Milli Məclis (birpalatalı parlament) — qanunlar qəbul edir, büdcəni təsdiq edir, dövlət orqanlarının fəaliyyətini nəzarətdə saxlayır.
İcra hakimiyyəti:
Prezident — dövlət başçısıdır və Nazirlər Kabineti ilə birlikdə icra hakimiyyətini həyata keçirir. Prezident Konstitusiyanın və qanunların icrasına nəzarət edir.
Məhkəmə hakimiyyəti:
Məhkəmələr (Konstitusiya Məhkəməsi, Ali Məhkəmə, Apellyasiya və yerli məhkəmələr) — hüquq mübahisələrini həll edir, insan hüquqlarının qorunmasını təmin edir.
Konstitusiya məhkəməsi və onun rolu
Konstitusiya Məhkəməsi Konstitusiyaya uyğunluq məsələlərini həll edir, qanunların və digər aktların Konstitusiyaya zidd olub-olmadığını müəyyənləşdirir.
Konstitusiyaya dəyişikliklər və əlavələr
Azərbaycan Konstitusiyası referendum yolu ilə dəyişdirilə bilər. Dəyişiklik təklifi Milli Məclisin 95 deputatı və ya Prezident tərəfindən irəli sürülə bilər. 2002, 2009 və 2016-cı illərdə ümumxalq referendumu ilə bir neçə əsaslı dəyişiklik edilmişdir.
Konstitusiyanın Hüquqi və Sosial Əhəmiyyəti
Konstitusiya:
- Dövlətin sabitliyinin və təhlükəsizliyinin təminatçısıdır;
- İnsan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin əsas alətidir;
- Hüquqi və siyasi islahatların, qanunların inkişafının əsasını təşkil edir;
- Hakimiyyətin bölgüsünü və qarşılıqlı nəzarət mexanizmini təmin edir;
- Dövlətin və cəmiyyətin hüquqi təfəkkürünü formalaşdırır.
Dünya Konstitusiyaları və Azərbaycan Nümunəsinin Xüsusiyyətləri
Dünya konstitusiyaları arasında ümumi oxşarlıqlar olsa da, hər ölkənin özünəməxsus siyasi, tarixi və sosial xüsusiyyətləri olur. Azərbaycan Konstitusiyası həm beynəlxalq standartlara (BMT, Avropa Şurası, İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası) uyğun, həm də milli-mədəni dəyərləri qoruyur.
Müasir tendensiyalar:
- Rəqəmsal hüquqların (informasiya təhlükəsizliyi, şəxsi məlumatların qorunması və s.) konstitusiyaya daxil edilməsi;
- Ekoloji hüquqlar və yaşıl inkişaf prinsiplərinin əsas sənəddə öz əksini tapması;
- Hüquq islahatları və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı.
Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ölkənin siyasi, hüquqi və iqtisadi inkişafı üçün dayaq nöqtəsidir. O, müasir dövlət quruculuğu, hüquqi və demokratik islahatlar, insan hüquq və azadlıqlarının təminatı üçün zəruri əsas yaradır.
Konstitusiya təkcə hüquqi akt deyil, həm də Azərbaycan xalqının suverenliyinin, milli kimliyinin, siyasi iradəsinin simvoludur. Onun dəyəri yalnız mətnində deyil, gündəlik həyata, hüquqi və sosial münasibətlərə verdiyi təsirdədir.
Konstitusiyanın ali gücü, insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasında, dövlət idarəçiliyində şəffaflıq və məsuliyyətin təmin edilməsində, hakimiyyətin qolları arasında balans və qarşılıqlı nəzarət mexanizminin yaradılmasında əsas faktordur.
Ən Çox Verilən Suallar
Konstitusiya dövlətin ali hüquqi aktıdır, cəmiyyətin və dövlətin hüquqi əsaslarını, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını, hakimiyyət bölgüsünü tənzimləyir. Hüquqi sabitliyin və demokratik inkişafın əsasıdır.
1995-ci ildən bəri Konstitusiyaya 2002, 2009 və 2016-cı illərdə referendum yolu ilə bir neçə dəfə əsaslı dəyişikliklər edilmişdir.
Hakimiyyət üç qola bölünür: qanunvericilik, icra və məhkəmə. Bu bölünmə dövlət idarəçiliyində balans və nəzarət yaradır, səlahiyyətlərin bir əlinə toplanmasının qarşısını alır.
Konstitusiya hüququ dövlətin əsas hüquqi aktına əsaslanan hüquq sahəsidir və cəmiyyətin hüquqi münasibətlərini tənzimləyir.
İlk növbədə məhkəmələrə, sonra isə Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) və Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etmək olar.
Yalnız ümumxalq referendumu ilə, xüsusi prosedurlara uyğun şəkildə dəyişdirilə bilər.
Yaşamaq hüququ, azadlıq, təhsil, səhiyyə, seçki, söz və din azadlığı, dövlətə və cəmiyyətə hörmət və qanunlara riayət etmək vəzifələri.
Prezident respublikası, vahid dövlət, parlamentin səlahiyyətləri, yerli özünüidarəetmə sistemi.
Birbaşa təsbit edir və məhkəmələr vasitəsilə müdafiə olunur.
Hüquqi və siyasi sabitlik, islahatlar və vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı üçün baza yaradır.
