Köp anlayışı, gündəlik həyatda, tibbdə və xalq arasında çox geniş yayılmış və tez-tez rast gəlinən hallardan biridir. Xüsusilə qarında yaranan köp hissi, həm uşaqlarda, həm böyüklərdə, həm də yaşlı insanlarda özünü müxtəlif formalarda göstərir. Köp bəzən yüngül narahatlıq, bəzən də ciddi diskomfort və hətta ağrı mənbəyi olur. Bu fenomen təkcə fiziki sağlamlığa deyil, psixoloji rahatlığa da təsir edir. İstər gündəlik qidalanma, istərsə də bəzi xəstəliklərin gedişi zamanı köp yaranması insanların həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
Köp adətən qarın boşluğunda həddindən artıq qaz toplanması, həzm prosesində tarazlığın pozulması və ya bəzi qida məhsullarının orqanizmdə qeyri-düzgün emalı nəticəsində meydana çıxır. Köp təkcə qazın toplanması ilə bağlı deyil, həm də bəzən orqanizmin allergik reaksiyası, ferment çatışmazlığı, mədə-bağırsaq traktında infeksiya və digər amillərlə bağlı baş verə bilər. Azərbaycan xalq təbabətində köpün səbəbləri və ona qarşı mübarizə üsulları çox qədimdən maraq dairəsində olub. Müasir tibbdə isə köp, xüsusi diaqnostika və fərdi yanaşma tələb edən problemlər sırasındadır.
Köp nədir və yaranma mexanizmi
Köp əsasən mədə-bağırsaq sistemində qazların toplanması nəticəsində yaranan vəziyyətdir. Bu qazlar ya həzm prosesində, ya da xaricdən (qida, içki, hava udulması) daxil ola bilər. Həzm zamanı bəzi qidaların parçalanması nəticəsində hidrogen, karbon qazı, metan və digər qazlar əmələ gəlir. Əgər bu qazlar vaxtında və düzgün şəkildə bədəndən xaric olunmazsa, qarında şişkinlik, gərginlik, sancı və narahatlıq hissi yaranır. Köp bəzən səsli qaz çıxarma (meteorizm), bəzən də sadəcə şişkinlik və narahatlıq şəklində özünü göstərir.
Orqanizmdə köpün yaranmasının əsas mexanizmlərini aşağıdakı hissələrə bölmək olar:
- Qida və içkiyə bağlı köp:
Sürətli yemək, qazlı içkilər, həddindən artıq şirniyyat və çiy tərəvəz istifadəsi mədədə və bağırsaqlarda köp yaradır. - Ferment çatışmazlığı:
Laktaza və digər fermentlərin çatışmazlığı süd, paxlalı bitkilər kimi qidaların normal həzm olunmamasına və qaz əmələ gəlməsinə səbəb olur. - Bağırsaq mikroflorasının pozulması:
Antibiotik istifadəsi, stress, qeyri-sağlam qidalanma faydalı bakteriyaları azaldır, nəticədə köp yaranır. - Orqanizmin fərdi həssaslığı:
Bəzi insanlar bəzi qida məhsullarına qarşı həssas olur, bu isə onlarda həzm pozuntusu və köp yaradır. - Xəstəliklər:
Kronik qastrit, mədə xorasının bəzən ağırlaşması, qurd invaziyaları, kolit və s. xəstəliklər zamanı da köp müşahidə oluna bilər.
Köpün yaranmasına səbəb olan əsas amillər
Köpün yaranmasına səbəb olan amillər bir neçə əsas qrupda toplanır və onlar adətən bir-birinə bağlıdır. Aşağıda əsas risk faktorları cədvəl şəklində təqdim olunur:
| Səbəb/amillər | İzahı və təsiri |
|---|---|
| Qazlı içkilər | Havanın və karbon qazının qida ilə udulması |
| Paxlalılar (lobya, noxud) | Qıcqırma və qaz əmələ gətirən məhsullar |
| Sürətli yemək | Havanın udulması və həzm çətinliyi |
| Qida allergiyası | Süd, gluten və bəzi qidalar fərdi dözümsüzlük |
| Stress və əsəb | Bağırsaq hərəkətinin pozulması |
| Antibiotik və dərmanlar | Bağırsaq mikroflorasının pozulması |
| Qəbizlik | Qazın xaric olunmasında çətinlik |
| Qidada lifin azlığı | Bağırsaq hərəkətinin zəifləməsi |
Bu amillərin təsiri fərqli insanlarda fərqli səviyyədə özünü göstərə bilər. Köpə meyilli olan insanlarda eyni qida və ya vərdişlər daha tez və ağır şişkinliyə səbəb olur.
Köpün klinik əlamətləri və diaqnozu
Köpün əsas əlamətləri aşağıdakılardır:
- Qarında şişkinlik, gərginlik və doluluq hissi
- Sancılı ağrı, bəzən qarnın müxtəlif hissələrinə yayılır
- Qaz çıxarma ehtiyacının artması (meteorizm)
- Bəzən ürəkbulanma, həzm pozğunluğu
- Çox vaxt narahatlıq, yuxusuzluq və iştahsızlıq
Əgər köp uzun müddət davam edirsə, kəskin ağrı, iştahsızlıq, davamlı ishal və ya qəbizlik, qanlı nəcis, sürətli arıqlama kimi əlamətlərlə müşayiət olunursa, həkimə müraciət etmək mütləqdir.
Köpün diaqnozu üçün aşağıdakı üsullardan istifadə olunur:
- Qastroenteroloq müayinəsi və xəstənin şikayətlərinin təhlili
- Qarın boşluğunun ultrasəs və ya rentgen müayinəsi
- Nəcis analizləri (qurd, iltihab, qan)
- Qida allergiyası və intolerans testləri
- Nadir hallarda endoskopiya və ya kolonoskopiya
Köp zamanı nə etmək lazımdır?
Köp hiss olunduqda ilk növbədə səbəbi müəyyən etmək vacibdir. Ən yüngül hallarda, həyat tərzində və qidalanmada kiçik dəyişikliklər vəziyyəti yaxşılaşdırır. Köpü aradan qaldırmaq və qarşısını almaq üçün bir neçə praktik addım:
1. Qidalanmanı tənzimləmək:
Qazlı içkilərdən, şirniyyatdan, paxlalılardan, tez-tez köp yaradan kələm və xam tərəvəzlərdən uzaq durmaq lazımdır. Yeməkləri kiçik porsiyalarla və asta-asta yemək tövsiyə olunur.
2. Hərəkəti artırmaq:
Həzm sisteminin işləməsi üçün fiziki aktivlik vacibdir. Gündəlik yürüşlər, yüngül məşqlər bağırsaq hərəkətini artırır və qazların xaricini asanlaşdırır.
3. Dərmanlardan istifadə:
Apteklərdə köp əleyhinə preparatlar (simetikon, espumizan və b.) mövcuddur. Lakin uzun müddət istifadə həkim məsləhəti tələb edir.
4. Stressin azaldılması:
Stress bağırsaq fəaliyyətinə təsir etdiyindən, psixoloji rahatlıq önəmlidir. Meditasiya, dərin nəfəs alma və istirahət kömək edə bilər.
5. Bitki mənşəli vasitələr:
Nanə çayı, zəncəfil, çobanyastığı kimi təbii bitki çayları köpün azalmasına kömək edir.
Əgər yuxarıdakı tədbirlər nəticə vermirsə və ya köp davamlı və ağır xarakter alırsa, mütləq mütəxəssisə müraciət olunmalıdır.
Köpə qarşı ənənəvi və xalq üsulları
Azərbaycan xalq təbabətində köpə qarşı bir çox bitki mənşəli və təbii vasitələr istifadə edilir. Bunlar içərisində ən məşhurları aşağıdakılardır:
- Nanə çayı: Həzm prosesini yaxşılaşdırır və bağırsaq spazmını azaldır.
- Çobanyastığı dəmləməsi: İltihabəleyhin və sakitləşdirici təsir göstərir.
- Zəncəfil: Qazların bağırsaqda hərəkətini asanlaşdırır və şişkinliyi azaldır.
- Şüyüd toxumu: Təbii spazmolitik və köpə qarşı vasitə kimi tanınır.
Bəzi bölgələrdə uşaqlarda köp zamanı isti dəsmal qarının üstünə qoyulur, yüngül masaj və isti su istifadə edilir. Xalq arasında qida rasionunda duz miqdarının azaldılması, təmiz suyun çox qəbul edilməsi, hər yeməkdən sonra azca gəzmək və dincəlmək məsləhət görülür.
Köpün qarşısını almağın yolları
Köpün qarşısını almaq üçün gündəlik həyat və qidalanmada müəyyən qaydalara əməl etmək lazımdır:
- Yeməkləri yaxşı çeynəmək və asta yemək
- Qazlı içkilərdən, fast-food, yağlı və ağır yeməklərdən uzaq durmaq
- Hər gün kifayət qədər təmiz su içmək
- Yemək zamanı danışmamaq və ya gülməmək (hava udulmasının qarşısı alınır)
- Qidanın tərkibinə diqqət etmək, allergiya və fərdi dözümsüzlük yaradan məhsullardan uzaq olmaq
- Bağırsaq mikroflorasını qorumaq üçün probiotik tərkibli qidalar (qatıq, kefir və s.) qəbul etmək
- Stress və gərginlikdən mümkün qədər qaçmaq
- Davamlı qəbizlik və həzm problemləri zamanı həkimlə məsləhətləşmək
Aşağıda köpün qarşısını almaq üçün praktiki tədbirləri xülasə edən cədvəl verilib:
| Tövsiyə | İzahı |
|---|---|
| Yavaş yemək | Havanın udulmasının və köpün qarşısı alınır |
| Qazlı içkilərdən uzaq durmaq | Qazın mədəyə daxil olmasını azaldır |
| Lifli qidalar | Həzm sisteminin sağlam işləməsini təmin edir |
| Probiotiklər | Faydalı bakteriyaları bərpa edir |
| Hərəkətlilik | Bağırsaq hərəkətini artırır |
Köp və bəzi xəstəliklər
Bəzən köp bədənin daha ciddi xəstəliklərinin əlaməti ola bilər. Xüsusilə aşağıdakı hallarda diqqətli olmaq vacibdir:
- Uzun müddət davam edən şişkinlik və qarında ağrı
- Qanlı və ya qara rəngli nəcis
- Tez-tez baş verən qəbizlik və ya ishal
- Arıqlama və iştahsızlıq
Bu əlamətlər kolit, bağırsaq xərçəngi, mədə və bağırsaq xorasının ağırlaşması kimi ciddi xəstəliklərin xəbərçisi ola bilər. Belə hallarda özbaşına müalicədən çəkinmək və həkimə müraciət etmək vacibdir.
Köp və uşaqlar
Uşaqlarda köp, xüsusilə yeni doğulmuş və körpələrdə olduqca tez-tez rast gəlinir. Onlarda köp adətən həzm sisteminin tam formalaşmaması, ana südünün tərkibi, bəzən isə ana südündən keçən bəzi qidalara qarşı həssaslıq səbəbindən baş verir. Uşaqlarda köp zamanı aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır:
- Ana südü ilə qidalanan uşaqlarda ana rasionunu yoxlamaq
- İsti dəsmal, yüngül qarın masajı, isti vanna kimi fiziki üsullardan istifadə
- Süni qida alanlarda qarışıqların tərkibini həkimlə müzakirə etmək
Körpələrdə köp əlamətləri çox davam edərsə, həkim müayinəsi vacibdir.
Köp və psixoloji amillər
Stress və narahatlıq, insanın həzm sisteminə birbaşa təsir edən faktorlardandır. Xüsusilə stress zamanı bağırsaqların hərəkəti pozulur, spazm və köp tez-tez müşahidə edilir. Gündəlik həyatda rahatlıq və sakitliyin təmin olunması, yaxşı yuxu, stresslə mübarizə üsullarının öyrənilməsi köp hallarını azaltmağa kömək edir.
Köp, hər yaşda insana təsir edə bilən, müxtəlif səbəblərlə bağlı yaranan və həyat keyfiyyətini azalda bilən geniş yayılmış problemdir. Qida seçimi, həyat tərzi, stressin idarə olunması və bəzi hallarda vaxtında tibbi müdaxilə köpün qarşısını almağa və aradan qaldırmağa imkan verir. Hər kəs öz orqanizmini dinləməli, fərdi həssaslıqlara diqqət etməli, ehtiyac olarsa, həkimə müraciət etməlidir. Köp yalnız fiziki deyil, həm də psixoloji rahatlığın təmin olunması üçün vacib amildir və ona laqeyd yanaşmaq olmaz.
Ən Çox Verilən Suallar
Köp mədə və ya bağırsaqlarda həddindən artıq qaz toplanması nəticəsində yaranan, qarında şişkinlik, gərginlik, bəzən isə sancı ilə müşayiət olunan haldır.
Köpün yaranmasına sürətli yemək, qazlı içkilər, paxlalı bitkilər, ferment çatışmazlığı, stress, qida allergiyaları və bağırsaq mikroflorasının pozulması səbəb ola bilər.
Əsas simptomlar qarında şişkinlik, ağrı və sancı, tez-tez qaz çıxarma ehtiyacı, bəzən ürəkbulanma və həzm pozğunluğudur.
Köp xüsusən paxlalılar, kələm, şirniyyat, qazlı içkilər, süd və bəzi çiy tərəvəzlərdən sonra müşahidə edilir.
Qidalanmanı tənzimləmək, sürətli yeməkdən və qazlı içkilərdən uzaq durmaq, fiziki aktivliyi artırmaq, bitki çaylarından istifadə etmək və lazım gəldikdə həkimə müraciət etmək tövsiyə olunur.
Nanə, çobanyastığı, zəncəfil, şüyüd dəmləmələri və isti qarın masajı ən çox tətbiq olunan xalq üsullarıdır.
Körpə və uşaqlarda köp əsasən həzm sisteminin tam formalaşmaması, ana südü və ya qarışıq qidalara fərdi həssaslıqla əlaqəlidir. İsti dəsmal, yüngül masaj və düzgün qidalanma kömək edə bilər.
Yeməkləri yavaş-yavaş və yaxşı çeynəmək, qazlı içkilərdən uzaq olmaq, lifli və probiotik tərkibli qidalara üstünlük vermək və stressdən qaçmaq faydalıdır.
Uzun müddətli və davamlı köp kolit, qurd invaziyası, bağırsaq xərçəngi, mədə və bağırsaq xorasının ağırlaşması kimi xəstəliklərin əlaməti ola bilər.
Əgər köp davamlıdırsa, ağrı, iştahsızlıq, qanlı nəcis, arıqlama və ya digər narahatedici simptomlarla müşayiət olunursa, mütləq həkimə müraciət edilməlidir.
