Müasir dövrdə bir çox abbreviaturalar və qısaltmalar gündəlik həyatın müxtəlif sahələrində istifadə olunur. Bəzən bu qısaltmalar xüsusi peşə və ya sahəyə aid olduğu üçün geniş ictimaiyyətə tam aydın olmur. “KPZ” abbreviaturası da məhz belə qısaltmalardandır və müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar daşıya bilər. Azərbaycanda və postsovet məkanında KPZ ifadəsi ən çox hüquq-mühafizə orqanlarının, cinayət hüququnun və cəmiyyətin kriminal-mübahisəli tərəflərinin gündəminə daxil olur. KPZ termini bir tərəfdən rəsmi hüquqi terminologiyada, digər tərəfdən isə gündəlik danışıq dilində geniş istifadə olunur.
KPZ-nin əsas mənası və mahiyyəti ilə bağlı bir çox yanlış təsəvvürlər, fərqli yozumlar və miflər mövcuddur. Bu yazıda KPZ-nin dəqiq mənası, hüquqi statusu, tarixi kökləri, sosial və psixoloji aspektləri, postsovet cəmiyyətindəki yeri və müasir hüquqi sistemdəki rolu geniş və əsaslı şəkildə izah olunur. KPZ anlayışını düzgün başa düşmək hüquqi maarifləndirmə, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı və insan hüquqlarının qorunması baxımından da vacibdir.
KPZ abbreviaturasının mənası və etimologiyası
KPZ qısaltması rus dilində “Камера предварительного заключения” ifadəsinin ilk hərfləridir və tərcümədə “İlkin (və ya əvvəlcədən) həbs kamerası” deməkdir. Bu termin hüquqi və cinayət-prosessual praktikasında şübhəli və ya təqsirləndirilən şəxslərin, barəsində həbs-qətimkan tədbiri seçilənlərin, müvəqqəti olaraq saxlanılanların xüsusi məkanlarda, yəni təcridxanalarda saxlanılması üçün nəzərdə tutulub.
KPZ-nin kökləri XIX əsrdə Rus İmperiyasına, daha sonra isə SSRİ-yə gedib çıxır. SSRİ dövründə və postsovet məkanında KPZ termini hüquqi leksikonda və gündəlik məişətdə tez-tez işlədilib. Hazırda isə bu termin hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətində, cəzaçəkmə müəssisələrinin və məhkəmə qərarlarının icrasında önəmli yer tutur.
KPZ-nin hüquqi statusu və tətbiq sahələri
KPZ hüquq-mühafizə orqanlarının — polis idarələrinin, prokurorluq və digər istintaq orqanlarının strukturunda olan xüsusi müvəqqəti saxlama yerləridir. Burada adətən istintaq və əməliyyat-axtarış tədbirləri çərçivəsində saxlanılan şəxslər yerləşdirilir. KPZ-nin fəaliyyət qaydaları və orada saxlanılanların hüquqi statusu Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericiliyi — “Azadlıqdan məhrumetmə yerlərində saxlanılan şəxslərin hüquq və vəzifələri”, “Cinayət-prosessual məcəllə” və digər normativ aktlarla tənzimlənir.
KPZ-də saxlanılma müddəti, adətən, 48 saatı keçməməlidir. Lakin xüsusi hallarda bu müddət məhkəmə qərarı ilə artırıla bilər. KPZ-də saxlanılan şəxslərin hüquqları — vəkilə çıxış, ailə üzvləri ilə əlaqə, tibbi yardım və digər fundamental hüquqlar tam təmin olunmalıdır. Hüquq-mühafizə orqanlarının vəzifəsi həm də bu hüquqların pozulmaması üçün zəruri şəraiti yaratmaqdır.
KPZ-nin fərqləndirici xüsusiyyətləri və təyinatı
KPZ klassik təcridxanalardan və cəzaçəkmə müəssisələrindən əsaslı şəkildə fərqlənir. Əgər cəzaçəkmə müəssisələrində artıq məhkəmənin qanuni hökmü ilə cəza çəkən şəxslər saxlanılırsa, KPZ-də yalnız ilkin istintaq və ya əməliyyat tədbirləri zamanı müvəqqəti olaraq saxlanılan şəxslər yerləşdirilir. KPZ, həmçinin, məhkəməyə gətirilmə, axtarış və ya digər istintaq proseslərində saxlanılan şəxslərin müvəqqəti qorunmasını təmin edir.
KPZ-in əsas vəzifəsi insan hüquqlarının qorunmasını, qanunvericiliyə və prosessual tələblərə əməl olunmasını təmin etməkdir. Hər hansı şəxs KPZ-də qanunsuz olaraq, yəni əsas olmadan və ya müddətindən artıq saxlanılarsa, bu, qanun pozuntusu kimi qiymətləndirilir və aidiyyəti dövlət orqanlarının məsuliyyətinə səbəb ola bilər.
KPZ-nin tarixi və inkişaf mərhələləri
KPZ institutu XIX əsrdə Rusiyada cinayət-hüquq sisteminin formalaşması zamanı yaradılmışdır. Həmin dövrdə KPZ daha çox inzibati nəzarət, siyasi repressiyalar və kütləvi həbs kampaniyalarında istifadə olunurdu. SSRİ dövründə KPZ xüsusi idarə və orqanların tabeçiliyində olan, müxtəlif şəhər və rayon polis idarələrində fəaliyyət göstərən, fərdi kameralar və kütləvi saxlanma otaqlarından ibarət kompleks sistem idi.
Müstəqillik dövründə Azərbaycan və digər postsovet ölkələrində KPZ-in funksiyası, statusu və normativ bazası ciddi şəkildə dəyişdirilmiş, insan hüquqları və prosessual normaların qorunması sahəsində əsaslı islahatlar aparılmışdır. Bu gün KPZ institutunun fəaliyyətində Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və beynəlxalq hüququn tələbləri nəzərə alınır.
KPZ və insan hüquqları
KPZ-də saxlanılan şəxslərin hüquqları fundamental insan hüquqları prinsiplərinə uyğun şəkildə qorunmalıdır. Buraya şəxsi toxunulmazlıq, vəkilə çıxış hüququ, ailə üzvləri ilə əlaqə, tibbi xidmət, müdafiə hüququ, işgəncələrdən və qeyri-insani rəftardan müdafiə daxildir. KPZ-də baş verə biləcək hüquq pozuntuları — qanunsuz saxlanma, fiziki və psixoloji təzyiqlər, məlumatlandırmanın olmaması, tibbi yardımın gecikdirilməsi — dövlət və ictimaiyyət tərəfindən diqqətlə nəzarətdə saxlanılır.
Beynəlxalq təşkilatlar və yerli QHT-lər KPZ-lərin şəffaflığının və insan hüquqlarının qorunmasının artırılması üçün müxtəlif monitorinq layihələri həyata keçirir, müvafiq hesabatlar və tövsiyələr hazırlayır. Azərbaycan Respublikasında son illərdə KPZ-lərdə şəraitin yaxşılaşdırılması, şəffaflığın artırılması və hüquqi maarifləndirmə sahəsində mühüm addımlar atılmışdır.
KPZ-də saxlanılma prosedurları və qaydalar
KPZ-də saxlanılma yalnız məhkəmə və ya istintaq orqanlarının qərarı əsasında mümkündür. Saxlanılan şəxs KPZ-yə gətirilərkən onun barəsində rəsmi sənəd tərtib olunur, saxlanma səbəbləri, hüquqları və saxlanma müddəti barədə izahat verilir. KPZ-də saxlanılma müddəti qanunla məhdudlaşdırılıb və adətən 48 saatı keçmir. Bu müddət ərzində şəxs istintaq və ya məhkəmə orqanlarının qərarına əsasən azad oluna və ya başqa cəzaçəkmə müəssisəsinə köçürülə bilər.
KPZ-də saxlanılan şəxslərin hüquqları — vəkilin iştirakı ilə müdafiə, ailə üzvləri ilə telefon və ya yazılı əlaqə, müntəzəm tibbi baxış, şəxsi gigiyena vasitələrindən istifadə və digər məişət ehtiyacları qanunvericiliklə təmin edilir.
KPZ-də şərait və təhlükəsizlik tələbləri
KPZ-də saxlanılan şəxslər üçün zəruri məişət şəraiti yaradılmalı, otaqlar gigiyenik, işıqlı və havalandırılmalı, yemək və içməli su, tibbi yardım daim əlçatan olmalıdır. KPZ-lər mütəmadi olaraq dövlət orqanlarının və monitorinq qruplarının yoxlamasına məruz qalır, hüquq pozuntusu aşkarlandıqda tədbirlər görülür. KPZ-də hər hansı şəxsə qarşı zorakılıq, təhqir və ya qeyri-insani rəftar yolverilməzdir və qanunla cəzalandırılır.
KPZ-də təhlükəsizlik tədbirləri saxlanılan şəxslərin, hüquq-mühafizə əməkdaşlarının və cəmiyyətin təhlükəsizliyinin qorunmasına yönəlib. Kamera və müşahidə sistemləri, təhlükəsizlik qaydaları, fövqəladə hallar planları və digər prosedurlar tətbiq olunur.
KPZ-nin müasir hüquq sistemində rolu
Bu gün KPZ institutu Azərbaycan Respublikasında və beynəlxalq hüquqda cinayət-prosessual mexanizmin ayrılmaz hissəsidir. KPZ-lər istintaq orqanlarının effektiv işləməsi, vətəndaşların hüquqlarının müdafiəsi, məhkəmə sisteminin şəffaflığı və ədalətin təmin olunmasında mühüm vasitədir. Eyni zamanda, KPZ institutunun fəaliyyəti cəmiyyətin hüquqi şüurunun inkişafı, hüquq-mühafizə sisteminə etibarın artması və insan hüquqlarının müdafiəsi baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir.
KPZ ilə bağlı islahatlar və ictimai nəzarət
Son illər KPZ-lərlə bağlı qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, şəraitin yaxşılaşdırılması, ictimai və beynəlxalq monitorinqin gücləndirilməsi, şəffaflığın artırılması, insan hüquqlarının qorunması istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılıb. QHT-lər, hüquq müdafiəçiləri və jurnalistlər KPZ-lərdə şərait, hüquqlar və qanunvericiliyin tətbiqi ilə bağlı ictimai nəzarəti həyata keçirirlər. İslahatlar KPZ-in daha humanist və hüquqa əsaslanan institut kimi fəaliyyət göstərməsinə imkan yaradıb.
KPZ institutu müasir hüquq sisteminin və cəmiyyətin vacib hissəsidir. Onun əsas məqsədi ilkin saxlanılan şəxslərin hüquqlarını qorumaq, istintaq və məhkəmə proseslərinin şəffaf və ədalətli şəkildə aparılmasını təmin etməkdir. KPZ-də saxlanılan şəxslərin hüquqları, orada yaradılan şərait, qanunvericilik və ictimai nəzarət Azərbaycan Respublikasında hüquqi dövlət və insan hüquqlarının qorunmasının vacib göstəricisidir. KPZ institutu daim inkişaf edir və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılır. Onun fəaliyyətində şəffaflıq, insan hüquqlarının qorunması və ədalət prinsipləri daim ön planda saxlanılır.
Ən Çox Verilən Suallar
KPZ — ‘Kamera predvaritelnoqo zaklyucheniya’ ifadəsinin qısaltmasıdır, yəni ilkin həbs və ya müvəqqəti saxlama kamerası deməkdir.
KPZ-də saxlanılma müddəti adətən 48 saatı keçmir, xüsusi hallarda məhkəmə qərarı ilə artırıla bilər.
KPZ-də ilkin və müvəqqəti saxlanılanlar olur, təcridxanada isə artıq məhkəmə qərarı ilə cəza çəkən şəxslər yerləşdirilir.
Vəkilə çıxış, ailə ilə əlaqə, tibbi yardım, müdafiə hüququ, insan ləyaqətinin qorunması əsas hüquqlardır.
KPZ-lərdə gigiyenik və təhlükəsiz şərait yaradılmalı, yemək, su, tibbi yardım və digər əsas ehtiyaclar təmin edilməlidir.
KPZ-lərin fəaliyyəti Cinayət-Prosessual Məcəllə və müvafiq normativ aktlarla tənzimlənir.
Hüquq pozuntusu aşkarlanarsa, aidiyyəti orqanlara müraciət edilməli, hüquq müdafiəçiləri və QHT-lər cəlb olunmalıdır.
Beynəlxalq hüquqa görə, KPZ-də saxlanılanların hüquqları qorunmalı, işgəncəyə, qeyri-insani rəftara yol verilməməlidir.
KPZ ilkin istintaq zamanı şübhəli şəxslərin hüquqlarını qorumaq, əməliyyat və məhkəmə proseslərini şəffaf aparmaq üçün vacibdir.
KPZ-lərdə şəraitin yaxşılaşdırılması, monitorinqin gücləndirilməsi, insan hüquqlarının qorunması, şəffaflığın artırılması əsas islahatlardandır.
