Kredit Tarixçəsi : Əsas Elementləri,Göstəriciləri

Müasir iqtisadiyyatın inkişafında, maliyyə bazarlarının formalaşmasında və insanların şəxsi rifahının təmin olunmasında kredit tarixçəsi anlayışı əhəmiyyətli rol oynayır. Kredit tarixçəsi, hər bir şəxsin və ya hüquqi şəxsin banklar, mikro maliyyə təşkilatları və digər kredit verən qurumlarla apardığı maliyyə əməliyyatlarının, kreditlərin alınması, ödənilməsi, gecikdirilməsi və digər əlaqədar bütün maliyyə davranışlarının sistemli qeydiyyatıdır. Azərbaycanda və dünyada kredit tarixçəsinin düzgün formalaşdırılması, maliyyə mədəniyyətinin inkişafı və şəffaf iqtisadi münasibətlərin qurulması baxımından vacib hesab olunur.

Kredit tarixçəsi yalnız bank sektorunda deyil, bütün maliyyə sistemində – ipoteka, avtomobil krediti, istehlak krediti, biznes krediti, kredit kartları və s. kimi məhsullarla bağlı olaraq aktiv şəkildə tətbiq edilir. Kredit tarixçəsinin düzgün olması və vaxtında yenilənməsi vətəndaşın və ya şirkətin kredit alma imkanlarını artırır, daha aşağı faiz dərəcələri və sərfəli şərtlər əldə etməyə imkan verir. Zəif və ya problemli kredit tarixçəsi isə gələcəkdə maliyyə institutları ilə işləməkdə ciddi çətinliklər yaradır.

Kredit tarixçəsi nədir və necə formalaşır?

Kredit tarixçəsi – fiziki və hüquqi şəxsin maliyyə institutlarından götürdüyü bütün kreditlərin, onların ödənişi, gecikməsi, vaxtında bağlanması, restrukturizasiya halları, təminat və zaminlik, kreditin tam və ya qismən bağlanması, cərimə və s. kimi məlumatların xüsusi reyestrdə qeyd olunmasıdır. Bu reyestr, adətən, ölkənin Mərkəzi Bankı, Kredit Bürosu və ya xüsusi akkreditə edilmiş təşkilatlar tərəfindən aparılır.

Kredit tarixçəsi, şəxs və ya təşkilat kredit üçün müraciət etdikdə bank tərəfindən sorğu edilən ilk göstəricilərdən biridir. Bank və maliyyə institutları kredit verilməzdən öncə mütləq şəkildə bu tarixçəni yoxlayır və qərarlarını əsasən həmin göstəricilərə görə verir. Kredit tarixçəsində müsbət və ya mənfi qeydlər gələcək kredit qərarlarını birbaşa təsir edir.

Kredit tarixçəsinin əsas elementləri və göstəriciləri

Kredit tarixçəsində bir neçə əsas komponent və göstərici yer alır. Bunlar aşağıdakılardır:

• Kreditin növü və məbləği (istehlak, ipoteka, biznes və s.)
• Kreditin verilmə və bitmə tarixi
• Aylıq ödəniş məbləği və qrafiki
• Gecikmiş ödənişlərin sayı və müddəti
• Cərimələr və penya məbləği
• Kredit üzrə zaminlər və təminatlar
• Vaxtında və ya vaxtından əvvəl bağlanan kreditlər
• Restrukturizasiya və digər dəyişikliklər haqqında məlumat
• Kreditlə bağlı məhkəmə və ya icra tədbirləri barədə qeydlər

Bu göstəricilər hər bir kredit üçün ayrıca və sistemli şəkildə qeyd olunur və hər dəfə yeni kredit götürüləndə tarixçə avtomatik yenilənir.

Kredit tarixçəsinin əhəmiyyəti və təsiri

Kredit tarixçəsi müasir cəmiyyətdə vətəndaşın maliyyə etibarlılığının, öhdəliklərinə sadiqliyinin və bank sisteminə olan münasibətinin əsas göstəricisidir. Bank və maliyyə təşkilatları müştərinin kredit tarixçəsinə baxaraq, onun risk dərəcəsini, ödəmə intizamını və ümumilikdə maliyyə davranışını qiymətləndirir.

Pozitiv kredit tarixçəsi olan şəxs və ya şirkət aşağıdakı üstünlüklər əldə edir:

• Kreditə daha asan və sürətli çıxış
• Daha aşağı faiz dərəcələri
• Daha uzun müddət və yüksək məbləğdə kredit imkanları
• Minimal sənəd tələbləri və zaminlik ehtiyacının azalması

Əksinə, mənfi və ya zəif kredit tarixçəsi olanlar üçün kredit almaq ya mümkünsüz olur, ya da şərtlər olduqca sərt və qeyri-sərfəli olur. Bu, vətəndaşın maliyyə imkanlarını məhdudlaşdırır və onun gələcək iqtisadi perspektivlərinə ciddi təsir edir.

Kredit tarixçəsinin pozulma səbəbləri

Kredit tarixçəsinin zəifləməsinə və ya mənfi qeydlərlə yadda qalmasına bir neçə əsas səbəb var. Ən çox rast gəlinən səbəblər aşağıdakılardır:

• Aylıq ödənişlərin gecikdirilməsi və ya uzun müddət ödənilməməsi
• Kreditin tam və ya qismən bağlanmaması
• Bank və kreditor qarşısında əlavə öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi
• Zaminli kreditlərdə əsas borclunun ödənişləri gecikdirməsi
• İcra və məhkəmə tədbirlərinin baş verməsi
• Restrukturizasiya zamanı borcun düzgün bölüşdürülməməsi
• Sənədlərdə uyğunsuzluq və ya aldatma halları

Bu hallar kredit tarixçəsində uzun müddət mənfi iz buraxır və gələcək maliyyə münasibətlərini çətinləşdirir.

Kredit tarixçəsinin yoxlanılması və əldə olunması

Azərbaycanda kredit tarixçəsini yoxlamaq və əldə etmək üçün xüsusi mexanizmlər mövcuddur. Əksər hallarda bu xidmət ölkənin Mərkəzi Bankının nəzdində yaradılan Azərbaycan Kredit Bürosu vasitəsilə təqdim olunur. Fiziki və hüquqi şəxslər şəxsiyyət vəsiqəsi və ya elektron imza ilə kredit tarixçəsini rəsmi şəkildə əldə edə bilər.

Banklar, maliyyə təşkilatları və bəzi hallarda işəgötürənlər də kredit tarixçəsi barədə arayış və ya hesabat tələb edə bilər. Bu, risklərin idarə edilməsi, yeni kreditlərin verilməsi və ümumi maliyyə təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün vacibdir.

Kredit tarixçəsinin yaxşılaşdırılması yolları

Kredit tarixçəsinin yaxşılaşdırılması və gələcəkdə daha əlverişli maliyyə imkanları qazanmaq üçün bir sıra addımlar atmaq olar:

• Aylıq ödənişləri vaxtında və tam şəkildə yerinə yetirmək
• Mövcud kreditləri vaxtından əvvəl və ya tam qrafik üzrə bağlamaq
• Zamin olduğu kreditlərin ödənişinə nəzarət etmək
• Gecikmə halları baş verərsə bankla operativ əlaqə saxlayıb vəziyyəti izah etmək və restrukturizasiya imkanlarından istifadə etmək
• Kredit kartları və overdraft limitlərini düzgün idarə etmək
• Kredit tarixçəsində səhv və uyğunsuzluqları vaxtında aşkarlamaq və düzəldilməsini tələb etmək

Bu tədbirlər kredit tarixçəsinin müsbət olması üçün ən əsas şərtlərdir.

Kredit tarixçəsi və “kredit skor” anlayışı

Kredit tarixçəsi əsasında kredit bürosu və ya bank tərəfindən xüsusi “kredit skor” və ya “kredit reytinqi” formalaşdırılır. Kredit skor maliyyə və bank sektorunda şəxsin və ya təşkilatın etibarlılıq göstəricisidir və 0-dan 1000-ə, bəzi ölkələrdə isə 0-dan 850-yə qədər bal sistemi ilə ölçülə bilər. Yüksək bal və ya reytinq kredit şərtlərinin daha əlverişli olmasına şərait yaradır.

Kredit skorun formalaşmasında əsas meyarlar bunlardır:

• Ödənişlərin vaxtında yerinə yetirilməsi
• Kreditlərin miqdarı və sayı
• Mövcud borc yükü
• Yeni kredit sorğularının sayı
• Zaminlik və digər risk faktorları

Kredit tarixçəsinin korlanmasının fəsadları

Mənfi kredit tarixçəsi olan şəxslər bir çox çətinliklərlə üzləşir:

• Banklar tərəfindən kreditin rədd olunması
• Yüksək faiz dərəcələri
• Zamin və əlavə təminat tələblərinin artması
• Bank olmayan kredit təşkilatlarının (mikro maliyyə qurumları və s.) daha sərt şərtləri
• İşə qəbul və digər şəxsi maliyyə məsələlərində əlavə risk kimi qiymətləndirilmək

Bu, şəxsi və ailə büdcəsinin, biznesin və ümumi həyat səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər.

Azərbaycanda kredit tarixçəsinin hüquqi bazası

Azərbaycanda kredit tarixçəsinin yaradılması, idarə olunması və qorunması Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının tələbləri, “Kredit Bürosu haqqında” Qanun və digər normativ aktlarla tənzimlənir. Hər bir vətəndaş kredit tarixçəsi məlumatlarının qorunması və məxfiliyinə zəmanət alır. Eyni zamanda, kredit tarixçəsində olan məlumatların yanlışlığı və ya hüquqi pozuntu aşkarlanarsa, vətəndaşın bu barədə rəsmi qaydada müraciət etmək və düzəliş tələb etmək hüququ var.

Kredit tarixçəsi və rəqəmsal bankçılıq

Son illərdə rəqəmsal bankçılığın, onlayn kredit platformalarının və mobil bank xidmətlərinin inkişafı kredit tarixçəsinin əhəmiyyətini daha da artırıb. Hazırda banklar və maliyyə qurumları real vaxt rejimində kredit tarixçəsi məlumatlarını yoxlaya bilir, qərarların verilməsi sürətlənib, müştəri üçün xidmət şəffaflaşıb. Onlayn kreditlər və sürətli kredit məhsulları üzrə də kredit tarixçəsi birinci dərəcəli amil kimi qalır.

Kredit tarixçəsinin gələcək perspektivləri

Azərbaycanda kredit tarixçəsi institutu daim inkişaf edir və beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılır. Maliyyə savadlılığının artırılması, əhalinin bank-maliyyə sektoruna inamının möhkəmləndirilməsi, kredit məhsullarının əlçatanlığının artırılması kredit tarixçəsinin düzgün və şəffaf aparılmasını tələb edir. Gələcəkdə kredit tarixçəsinin “ağıllı” analitik sistemlərlə qiymətləndirilməsi, süni intellekt və böyük verilənlər (Big Data) texnologiyalarının tətbiqi gözlənilir.

Kredit tarixçəsi müasir iqtisadiyyatın və bank sektorunun təməl anlayışlarından biridir. Hər bir vətəndaş və şirkət üçün kredit tarixçəsinin düzgün, şəffaf və pozitiv olması daha əlverişli maliyyə imkanlarının açarıdır. Kredit tarixçəsi yalnız banklar üçün deyil, vətəndaşların şəxsi rifahı, biznesin inkişafı və ümumi maliyyə sabitliyi üçün də vacibdir. Gələcəkdə bu sahədə aparılan islahatlar və texnoloji yeniliklər Azərbaycan cəmiyyətinin maliyyə rifahına və kredit münasibətlərinin daha da inkişafına töhfə verəcək.

Ən Çox Verilən Suallar