Bank Olmayan Kredit Təşkilatı: Hüquqi, Normativ Baza

Bank olmayan kredit təşkilatları (BOKT-lar) müasir maliyyə sisteminin vacib elementlərindən biridir. BOKT-lar ilk dəfə XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Avropada və ABŞ-da sosial-iqtisadi inkişafın nəticəsi kimi meydana çıxıb. Onların yaranması kiçik və orta sahibkarlığın maliyyələşdirilməsi, kənd təsərrüfatı və qeyri-ənənəvi sektorlara kreditlərin çatdırılması ehtiyacından irəli gəlirdi. Azərbaycanda isə BOKT-ların fəaliyyəti 1990-cı illərin ortalarından başlayaraq, müstəqil maliyyə sektorunun formalaşması prosesində geniş yayılıb. Bugünkü iqtisadiyyatda BOKT-lar sahibkarlıq subyektlərinə, fiziki şəxslərə, kənd əhalisinə və müxtəlif sosial qruplara kreditlərin verilməsində, maliyyə inklüzivliyinin artırılmasında mühüm rol oynayır.

Bank olmayan kredit təşkilatlarının hüquqi və normativ bazası

Azərbaycanda BOKT-ların fəaliyyəti “Bank olmayan kredit təşkilatları haqqında” qanun və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının normativ aktları ilə tənzimlənir. BOKT-lar kommersiya təşkilatı olaraq yalnız kredit, lombard, lizinq, faktoring, ipoteka və digər maliyyə xidmətləri göstərə bilər, lakin əmanət qəbul etmək, hesab açmaq, pul köçürmək və digər bank funksiyalarını yerinə yetirmək səlahiyyətinə malik deyillər. Onların qeydiyyatı və lisenziyalaşdırılması Mərkəzi Bank tərəfindən həyata keçirilir. BOKT-ların fəaliyyəti şəffaflıq, hesabatlılıq və müştəri hüquqlarının qorunması prinsiplərinə əsaslanır.

BOKT-ların əsas fəaliyyəti və xidmət növləri

BOKT-ların əsas fəaliyyəti kredit məhsullarının təqdimatıdır. Bu təşkilatlar ipoteka, istehlak, biznes, kənd təsərrüfatı, təhsil, avtomobil və digər növ kreditlər təqdim edir. Xüsusilə, mikromaliyyə xidmətləri – kiçik məbləğli və qısa müddətli kreditlər – BOKT-ların əsas ixtisaslaşdığı sahədir. Bununla yanaşı, bəzi BOKT-lar faktoring, lizinq, lombard kreditləri, girov qarşılığında vəsait ayırmaq, həmçinin maliyyə məsləhət xidməti göstərmək kimi fəaliyyətlər də həyata keçirir.

BOKT-ların kredit məhsulları əsasən qısa müddətli və sürətli rəsmiləşdirmə mexanizmi ilə fərqlənir. Prosesin sadələşdirilməsi və çevik qərar qəbuletmə sistemi müştərilərin marağına səbəb olur. Eyni zamanda, faiz dərəcələri və əlavə xidmət haqları bank kreditləri ilə müqayisədə daha yüksək ola bilər.

BOKT-ların banklardan əsas fərqləri

BOKT-lar banklardan əsasən funksional və hüquqi baxımdan fərqlənir. Əsas fərqlər bunlardır:
– Əmanət cəlb etmək səlahiyyətləri yoxdur, yalnız öz kapitalı və xarici investisiyalar hesabına kredit verir.
– Hesab açmaq və digər bank əməliyyatları aparmaq hüququ yoxdur.
– Kredit portfeli daha kiçik, hədəf auditoriyası isə əsasən mikro, kiçik və orta sahibkarlıq, kənd təsərrüfatı, fərdi şəxslər və sosial qruplardır.
– Rəsmiləşdirmə prosesi, sənədləşmə və kreditin alınma şərtləri banklara nisbətən daha sadə və çevikdir.
– BOKT-ların müştəriyə yaxınlığı və yerli səviyyədə işləmə mexanizmi regionlarda maliyyə inklüzivliyini artırır.

Bank olmayan kredit təşkilatlarının növləri

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən BOKT-lar bir neçə növə bölünür:
– Klassik mikromaliyyə təşkilatları: kiçik biznesə və fərdi sahibkarlara mikrokreditlər verir.
– Lombardlar: girov qarşılığında (əsasən qızıl, zinət əşyası) kredit verirlər.
– Lizinq təşkilatları: əsasən avadanlıq, texnika və avtomobil lizinqi ilə məşğul olur.
– İpoteka BOKT-ları: daşınmaz əmlakın girovu ilə uzunmüddətli ipoteka kreditləri təqdim edir.
– Faktoring və forfeytinq şirkətləri: müəssisələrə pul axınlarının təminatında kömək edir.
– Kənd təsərrüfatı kredit ittifaqları: fermer və kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan şəxslərə maliyyə xidmətləri göstərir.

Azərbaycanda BOKT-ların inkişaf mərhələləri və hazırkı vəziyyəti

Müstəqillik illərində BOKT-lar Azərbaycanda maliyyə sektorunun liberallaşdırılması, beynəlxalq donorların mikromaliyyə layihələri və regionların iqtisadi inkişafı ilə sıx əlaqədə formalaşıb. 2000-ci illərdən etibarən mikromaliyyə sektoruna xarici investisiya və donor layihələrinin cəlb olunması, hüquqi-normativ bazanın təkmilləşdirilməsi BOKT-ların sürətli inkişafına zəmin yaradıb.

Hazırda Azərbaycanda onlarla BOKT fəaliyyət göstərir, onların böyük hissəsi Bakı və regionlarda yerləşir. BOKT-lar əhalinin maliyyə resurslarına çıxışını asanlaşdırır, məşğulluğun və biznes aktivliyinin artmasına səbəb olur. Ən məşhur BOKT-lara FINCA, TBC Kredit, Molbulak, AqroKredit və s. misal göstərmək olar.

BOKT-ların iqtisadi və sosial əhəmiyyəti

BOKT-lar kiçik və orta sahibkarlığın inkişafında, kənd təsərrüfatı və regionların maliyyə ehtiyaclarının ödənilməsində, qadın sahibkarlığının və sosial layihələrin maliyyələşdirilməsində mühüm rol oynayır. Onlar əhalinin geniş təbəqəsinin, xüsusən də kredit tarixçəsi zəif olan, banklara çıxışı olmayan insanların maliyyə resurslarına çıxışını təmin edir.

BOKT-lar maliyyə inklüzivliyini, biznes mühitini və iqtisadi aktivliyi artırır. Xüsusilə qadınların və gənclərin iqtisadi təşəbbüslərində, kənd təsərrüfatı sektorunda, regionların inkişafında BOKT-ların rolu böyükdür.

BOKT-ların riskləri və problemləri

Bank olmayan kredit təşkilatlarının əsas problemlərindən biri kredit risklərinin yüksəkliyi, müştərilərin ödəmə qabiliyyətsizliyi, rəqabət, qeyri-sabit makroiqtisadi mühit, hüquqi bazanın bəzi çatışmazlıqlarıdır. BOKT-lar daha yüksək faiz dərəcələri və xidmət haqları tətbiq etdikləri üçün bəzən müştəri narazılığına səbəb ola bilər.

Kredit portfelinin kiçik olması, xarici investisiyalardan asılılıq, maliyyə savadlılığının azlığı və regionlarda bəzi sosial maneələr də sektorun inkişafını ləngidə bilir. Eyni zamanda, bəzi qeyri-rəsmi kredit təşkilatlarının fəaliyyəti bazarda şəffaflıq və etimad problemləri yaradır.

BOKT-ların tənzimlənməsi və müştəri hüquqlarının qorunması

Azərbaycanda BOKT-ların fəaliyyəti Azərbaycan Mərkəzi Bankı və Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası tərəfindən tənzimlənir. Lisenziyalaşdırma, mütəmadi audit, maliyyə hesabatlığı, kredit portfeli və müştəri məlumatlarının qorunması məcburidir. BOKT-ların fəaliyyəti ilə bağlı şəffaflıq və ictimaiyyətə açıq hesabatlılıq təmin edilir. Müştəri hüquqlarının qorunması, şikayət mexanizmləri və mübahisələrin həlli üzrə qaydalar mövcuddur.

BOKT-ların gələcək perspektivləri və innovasiyalar

Müasir dövrdə rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi, onlayn kredit platformalarının inkişafı, süni intellekt və big data alqoritmlərinin kredit risklərinin idarə olunmasında istifadə olunması BOKT-ların fəaliyyətini daha da təkmilləşdirir. Rəqəmsal BOKT-lar artıq kredit məhsullarını tam onlayn təqdim edir, sənədləşmə və kredit qərarı qısa müddətə başa çatır.

Gələcəkdə BOKT-ların rolu regionlarda maliyyə inklüzivliyinin, qadın və gənclərin sahibkarlıq təşəbbüslərinin, aqrar sektorun maliyyələşdirilməsinin daha da artacağı gözlənilir. Bu isə iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi və dayanıqlı inkişaf üçün mühüm amildir.

Bank olmayan kredit təşkilatları müasir maliyyə sisteminin vacib və dinamik hissəsidir. Onlar əhalinin müxtəlif təbəqələrinin, xüsusən də bank resurslarına çıxışı məhdud olan insanların kredit və maliyyə xidmətlərinə çıxışını asanlaşdırır. BOKT-lar həm regionlarda, həm kənd təsərrüfatında, həm də kiçik və orta sahibkarlıqda iqtisadi inkişafı stimullaşdırır. Rəqəmsal texnologiyalar və innovasiyaların tətbiqi yaxın illərdə BOKT-ların fəaliyyətini daha da səmərəli və əlçatan edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar