Külək insan həyatında və təbiətdə önəmli rol oynayan unikal bir təbii hadisədir. Atmosferdə yaranan bu hava axını qədim dövrlərdən bəri bəşəriyyətin diqqətini cəlb edib, çünki küləyin həm həyatın formalaşmasında, həm də texnologiyaların inkişafında əvəzolunmaz təsiri var. İqlim və coğrafi şəraitə görə müxtəlif gücə və istiqamətə malik olan külək, təbiətin dəyişkənliyini və gücünü hər gün bizə hiss etdirir. Azərbaycanın iqlimində və gündəlik həyatında küləyin rolu xüsusilə böyükdür – ölkəmizin Xəzər sahillərində və dağlıq ərazilərində ilboyu güclü və sabit küləklər müşahidə olunur.
Bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycan da küləkdən müasir enerji mənbəyi kimi səmərəli şəkildə yararlanmağa başlayıb. Külək enerjisinin təmiz, tükənməz və ekoloji baxımdan üstün olması onu gələcəyin əsas enerji mənbələrindən birinə çevirir. Son illərdə Azərbaycanda külək enerjisinin inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli addımlar atılıb və bu sahənin potensialı ildən-ilə daha çox dəyərləndirilir. Küləyin yaratdığı imkanlar, təbiətə və cəmiyyətə verdiyi faydalar, həmçinin ölkənin enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında oynadığı rolu xüsusilə vurğulamaq lazımdır.
Küləyin Yaranması və Əsas Xüsusiyyətləri
Külək atmosferdə temperatur və təzyiq fərqlərinin nəticəsində yaranır. Günəş şüalarının yer səthini bərabər qızdırmaması nəticəsində, bəzi bölgələrdə hava sürətlə isinir və yüngülləşərək yüksəlir, digər bölgələrdə isə soyuq hava aşağıya doğru axır. Bu qarşılıqlı hərəkət nəticəsində hava axınları, yəni küləklər yaranır. Yer kürəsinin fırlanması isə bu axınlara əlavə istiqamət və güc verir. Coriolis effekti nəticəsində küləklər müəyyən trayektoriyalar üzrə hərəkət edir və bunun nəticəsində qlobal və regional hava sistemləri formalaşır.
Azərbaycanın relyefi və iqlimi də küləyin gücünə təsir edir. Dağlar, düzənliklər, dəniz səthləri küləyin sürətinə və istiqamətinə birbaşa təsir göstərir. Dağətəyi və sahilyanı ərazilərdə, xüsusilə Xəzər dənizi boyunca küləklərin gücü və davamlılığı daha yüksək olur. Bakıda müşahidə edilən gilavar və xəzri kimi fərqli külək növləri bu regionun coğrafi mövqeyindən və iqlimindən qaynaqlanır.
Külək Növləri və Azərbaycanda Külək Sistemi
Küləklər öz xüsusiyyətlərinə və yaranma səbəblərinə görə müxtəlif növlərə ayrılır. Azərbaycanın iqlimində ən tanınmış küləklərdən biri gilavardır. Bu külək əsasən cənubdan əsir və isti hava gətirir, paytaxtda və bəzi digər regionlarda havanın yumşalmasına, eyni zamanda təmizlənməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən, xəzri adlanan şimal küləyi sərin və təmiz hava axını ilə seçilir, yayda temperaturu bir qədər aşağı salır və şəhər havasını təravətləndirir.
Dünya miqyasında isə küləklər yerli (məsələn, brizlər, mussonlar) və qlobal (məsələn, passatlar, qərb küləkləri) xarakter daşıya bilər. Hər bir regionun özünəməxsus külək sistemi var və bu sistemlər iqlim şəraitinin, relyefin və digər təbii amillərin təsiri ilə formalaşır. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində müşahidə olunan külək xüsusiyyətləri ölkənin bərpa olunan enerji potensialını artırır və həm kənd təsərrüfatında, həm də şəhər mühitində müsbət təsirlər göstərir.
Küləyin Enerji Potensialı və Ölçülməsi
Külək yalnız təbiətdə hava axını deyil, həm də güclü enerji mənbəyidir. Onun potensialı küləyin sürətinə, tezliyinə və istiqamətinə görə qiymətləndirilir. Xüsusi avadanlıqlarla – anemometrlərlə küləyin sürəti və istiqaməti dəqiq ölçülür. Külək enerjisinin qiymətləndirilməsində əsas amil enerji sıxlığıdır – bu, müəyyən bir sahədə küləyin bir saniyədə daşıdığı enerjini göstərir. Məsələn, Bakıda 100 metr yüksəklikdə enerji sıxlığı 628,5 W/m²-dir ki, bu da külək enerjisinin istehsalı üçün çox əlverişli şərait yaradır.
Küləyin statistik xüsusiyyətləri analiz edilərkən, əsasən Weibull paylanma modeli tətbiq olunur. Bu model vasitəsilə küləyin ildə hansı tezliklə müəyyən sürətlərdə əsdiyi müəyyən edilir. Yüksək sürətli və stabil küləklərin müşahidə olunduğu ərazilər, enerji layihələri üçün optimal hesab olunur. Belə ərazilərdə qurulan külək turbinləri daha yüksək effektivlik və istehsal gücü təmin edir.
Külək Enerjisinin Əldə Edilməsi və Texnoloji İnkiaşaflar
Müasir dövrdə küləkdən enerji almaq üçün xüsusi külək turbinləri quraşdırılır. Bu turbinlər küləyin kinetik enerjisini mexaniki enerjiyə, sonra isə elektrik enerjisinə çevirir. Texnologiyanın inkişafı nəticəsində, artıq çox daha böyük və səmərəli turbinlər hazırlanır, onların qanadları kompozit materiallardan hazırlanır və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri ilə təchiz olunur. Həm quruda, həm də dənizdə yerləşdirilən turbinlər sayəsində böyük elektrik stansiyaları yaradılır və şəhərlərin, regionların enerji təminatında mühüm rol oynayır.
Betz qanunu deyilən fiziki prinsipə görə, bir turbin külək axınının maksimum 59,3%-ni enerji kimi qəbul edə bilər. Bu, texnologiyanın real limitini göstərir və turbinlərin dizaynı bu qanuna əsaslanır. Azərbaycanın son illərdə külək turbinlərinin quraşdırılması üzrə təcrübəsi artıb, regionlarda və Xəzər dənizinin sahilində bir sıra səmərəli layihələr həyata keçirilir. Külək enerjisi üzrə texnologiyaların təkmilləşdirilməsi həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan mühüm imkanlar yaradır.
Külək Enerjisinin Ekoloji və Sosial Üstünlükləri
Külək enerjisi ekoloji cəhətdən ən təmiz və təhlükəsiz enerji mənbələrindən biri hesab olunur. Onun istifadəsi zamanı atmosferə zərərli qazlar, karbon dioksid və digər çirkləndiricilər buraxılmır. Külək elektrik stansiyalarının fəaliyyətində su sərfiyyatı yoxdur, torpaqdan yalnız qismən istifadə edilir və kənd təsərrüfatı üçün sahələr qorunur. Bu, həm təbiətin, həm də insan sağlamlığının qorunması baxımından xüsusi əhəmiyyət daşıyır.
Sosial baxımdan külək layihələri yeni iş yerlərinin yaradılmasına, regionların inkişafına və əhalinin rifahının yüksəlməsinə səbəb olur. Enerji müstəqilliyi üçün də mühüm amildir – ölkə xarici enerji resurslarından asılılığı azaldır. Cəmiyyətin ekoloji maariflənməsi və yaşıl texnologiyaların təbliği isə gələcək nəsillər üçün sağlam və təmiz mühitin formalaşmasına töhfə verir.
Azərbaycanda Külək Enerjisinin Mövcud Durumu və Layihələr
Son illərdə Azərbaycanda külək enerjisi sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər müşahidə olunur. 2025-ci ilin statistik göstəricilərinə əsasən, ölkənin quruda yerləşən külək potensialı təxminən 3000 MW-a çatır və bu rəqəm Azərbaycanda bərpa olunan enerjinin əsas sütunlarından birini təşkil edir. Bakı-Xəzər sahilində, Qobustan, Sumqayıt, Xızı və Naftalan kimi bölgələrdə aparılan ölçmələr, bu ərazilərdə külək enerjisinin geniş istehsalı üçün əlverişli şərait yaradır.
Hazırda ölkədə “Qobustan” sınaq mərkəzi və Xəzər dənizində planlaşdırılan ilk dənizüstü külək stansiyası kimi mühüm layihələr həyata keçirilir. Dövlət dəstəyi ilə bu sektorun inkişafı sürətlənir, investisiyalar cəlb edilir və vergi, gömrük güzəştləri tətbiq olunur. 2030-cu ilə qədər bərpa olunan enerji mənbələrinin ümumi enerji istehsalında 30%-lik payı nəzərdə tutulur və külək bu məqsəddə əsas mənbə hesab edilir.
Dünya Təcrübəsi və Azərbaycanın Perspektivləri
Beynəlxalq miqyasda külək enerjisi sektoru sürətlə inkişaf edir. 2024-cü ildə qlobal külək elektrik istehsalı 2 494 TWh həcmində olub və bu, dünya elektrik istehsalının təxminən 8 faizini təşkil edib. Hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində quraşdırılmış külək gücü 1000 GW-dan artıqdır və hər il bu rəqəm artmaqdadır. Dənizüstü külək sahələrinin sürətli inkişafı bu sahədə yeni texnoloji yeniliklərə yol açır.
Azərbaycan da bu qlobal tendensiyalara uyğun olaraq, külək enerjisinin inkişafına xüsusi önəm verir. İlk dənizüstü layihələrin başlanması, yeni turbin texnologiyalarının tətbiqi və beynəlxalq əməkdaşlıq sayəsində ölkəmiz regional enerji bazarında lider mövqeyini gücləndirir. Bu inkişaf həm enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına, həm də ekoloji problemlərin həllinə böyük töhfə verir.
Gələcəyə Baxış və İnkişaf İmkanları
Azərbaycan üçün külək enerjisi gələcəyin strateji sahəsi kimi nəzərdən keçirilir. Mövcud turbinlərin yenilənməsi, daha böyük və səmərəli modellərin quraşdırılması, xüsusilə Xəzər dənizində dənizüstü layihələrin genişləndirilməsi vacib prioritetlərdəndir. Elmi tədqiqatlar və texnoloji yeniliklər bu sahədə effektivliyin artırılmasına şərait yaradır.
Cəmiyyətin maarifləndirilməsi, bərpa olunan enerji mənbələrinin sosial və ekoloji faydalarının təbliği də xüsusi rol oynayır. Dövlət və özəl sektorun əməkdaşlığı, regionlararası əlaqələrin gücləndirilməsi, beynəlxalq layihələrə qoşulmaq imkanları Azərbaycanı bu sahədə daha irəli aparacaq. Külək enerjisinin inkişafı ölkəmizə yeni iqtisadi, sosial və ekoloji perspektivlər qazandırır.
Azərbaycanda Külək Enerjisinin Əsas Göstəriciləri (2025)
| Bölgə | Orta Külək Sürəti (m/s) | Enerji Sıxlığı (W/m²) | Potensial (MW) | Layihələr və Status |
| Bakı-Xəzər | 8.0 | 628.5 | 1200 | Mövcud və yeni layihələr |
| Qobustan | 7.6 | 610.2 | 600 | Sınaq və kommersiya layihələri |
| Sumqayıt | 7.8 | 615.0 | 400 | Genişlənən infrastruktur |
| Xızı-Naftalan | 7.0 | 580.1 | 300 | Regional inkişaf |
| Xəzər Dənizi | 9.2 | 700.0 | 3500 | İlk dənizüstü stansiya planı |
Külək təbiətin insanlara bəxş etdiyi ən dəyərli və səmərəli resurslardan biridir. Onun atmosferdə yaratdığı güc və dinamika təkcə təbiət hadisəsi olaraq yox, həm də iqtisadi və sosial inkişafın təməl daşlarından biri kimi dəyərləndirilir. Azərbaycanın zəngin külək potensialı, müasir texnologiyaların tətbiqi və dövlət dəstəyi sayəsində bu sahədə geniş imkanlar əldə etmək mümkündür. Külək enerjisi ekoloji təmizliyi, tükənməzliyi və davamlılığı ilə gələcək nəsillər üçün ən etibarlı enerji mənbəyidir.
Ölkəmizin külək enerjisi üzrə əldə etdiyi nailiyyətlər, yeni layihələrin reallaşması və beynəlxalq təcrübənin mənimsənilməsi Azərbaycanı regionda və dünyada lider dövlətlərdən birinə çevirə bilər. Cəmiyyətin maariflənməsi, innovativ texnologiyaların tətbiqi və yeni investisiyalar külək enerjisi sahəsində dayanıqlı inkişafı təmin edir. Küləyin potensialını düzgün qiymətləndirərək, gələcəyin daha yaşıl və rifahlı olması üçün bu sahəyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.
Ən Çox Verilən Suallar
Külək, atmosferdə hava təzyiqi və temperatur fərqlərindən yaranan hava axınıdır. Yer kürəsinin fırlanması və coğrafi amillər küləyin sürətinə və istiqamətinə təsir edir.
Külək enerjisi küləyin kinetik enerjisinin mexaniki və ya elektrik enerjisinə çevrilməsidir. Bu proses adətən külək turbinləri vasitəsilə həyata keçirilir.
Azərbaycanda külək enerjisi üçün ən əlverişli bölgələr Bakı-Xəzər sahili, Qobustan, Sumqayıt, Xızı və Naftalan əraziləridir.
Külək turbinləri küləyin fırlatdığı qanadların mexaniki hərəkətini generator vasitəsilə elektrik enerjisinə çevirir.
Külək enerjisi ekoloji təmiz, tükənməz, karbon emissiyası olmayan və iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Həmçinin yeni iş yerlərinin yaranmasına şərait yaradır.
Bəli, Azərbaycanda Qobustan sınaq mərkəzi və Bakı yaxınlığında külək elektrik stansiyaları mövcuddur. Xəzər dənizində ilk dənizüstü layihələr də planlaşdırılır.
Külək enerjisi ətraf mühiti çirkləndirmir, istixana qazlarının emissiyasını azaldır və su sərfiyyatına ehtiyac olmur.
Külək enerjisi elektrik enerjisi istehsalı, kənd təsərrüfatı obyektlərinin enerji təminatı və sənaye müəssisələrində istifadə olunur.
Azərbaycanda ən məşhur külək adları gilavar və xəzridir. Gilavar isti, cənub küləyi, xəzri isə soyuq, şimal küləyidir.
Dünya və Azərbaycan üzrə külək enerjisinin inkişafı davam edir. Yeni texnologiyalar, dövlət dəstəyi və investisiyalar sayəsində bu sahənin gələcəkdə daha da böyüməsi gözlənilir.
