Azərbaycan folklorunun ən maraqlı və qədim obrazlarından biri kimi tanınan “küpəgirən qarı” ifadəsi xalq arasında hələ də öz aktualığını qoruyur. Bu obraz nəinki nağıllarda, həm də gündəlik dilimizdə, sosial həyatımızda və mədəniyyətimizin müxtəlif qatlarında rast gəlinir. Onun bənzərsizliyi ilk növbədə simvolik mənasında, eləcə də ictimai münasibətlərdə oynadığı rolda özünü göstərir. “Küpəgirən qarı” dedikdə ağıla dərhal müxtəlif əfsanələr, rəvayətlər, uşaqlıqdan tanış olan nağıl qəhrəmanları gəlir. Hər bir ailənin, hər bir məhəllənin folklorunda, deyimlərində bu obrazın izi var. Bir çox hallarda bu söz insanlara qorxu yox, daha çox maraq və düşündürücülük gətirir, çünki o, sadəcə mənfi qəhrəman deyil, həm də həyatın müxtəlif çətinliklərini, insan təbiətinin fərqli yönlərini təcəssüm etdirən simadır.
Tarixi köklərinə nəzər yetirdikdə aydın olur ki, “küpəgirən qarı” obrazı yalnız qorxunc və hiyləgər qoca kimi deyil, həm də psixoloji təsir gücü olan, hadisələrin axarını dəyişdirə bilən obraz kimi təqdim olunur. Nağıllarda o, qəhrəmanın yolunu kəsir, onu sınağa çəkir, bəzən isə həyatın ən dəyərli dərslərini öyrədir. Məhz bu məqamda xalq arasında formalaşan deyimlərin, atalar sözlərinin və digər şifahi yaradıcılıq nümunələrinin mərkəzində bu obrazın dayandığı hiss olunur. Eyni zamanda, onun semantikası zaman-zaman dəyişmiş, məna çalarları yeni dövrlərin sosial-psixoloji xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmışdır. Bütün bu amillər “küpəgirən qarı” ifadəsini xalqımız üçün sadə bir söz birləşməsi yox, mürəkkəb mədəni hadisəyə çevirib. Ona görə də bu obrazın mahiyyətini yalnız nağıllarla məhdudlaşdırmaq olmaz. O, həm də milli psixologiyanın, məişət düşüncəsinin, hətta etnoqrafik dünyagörüşün bir hissəsi kimi yaşayır və formalaşır.
Folklorda “Küpəgirən Qarı”nın Yeri və Rolunun Özəllikləri
Azərbaycan nağıllarında “küpəgirən qarı” ən çox sınaq və maneə rolunu oynayan obraz kimi çıxış edir. O, qəhrəmanın qarşısına çıxaraq, bəzən sehrli güclərdən, bəzən isə ağıllı hiylələrdən istifadə edir və qəhrəmanın yolunu dəyişdirir. Nağıl mətnlərində bu obrazın əsas funksiyası qəhrəmanın psixoloji, əxlaqi və məntiqi gücünü yoxlamaqdır. Hər bir qarşılaşma qəhrəmanın böyüməsinə, təcrübə qazanmasına səbəb olur. Bu baxımdan, “küpəgirən qarı”nın obrazı sadəcə qorxutmaq yox, həm də öyrətmək missiyasını daşıyır.
Xalqın şifahi ədəbiyyatında isə bu obraz daha çox həyatın sınaqları, insanın keçdiyi çətin yollar və onun nəticəsində formalaşan xarakterin simvoluna çevrilir. İstər nağıl qəhrəmanı, istərsə də adi bir insan – “küpəgirən qarı” ilə qarşılaşdıqda mütləq bir sınaqdan keçir və nəticədə daha güclü olur. Obraz həm də cəmiyyətin kollektiv yaddaşında qoruyucu və tənqidçi sima kimi qalır. Bu yanaşma xalq ədəbiyyatında maraqlı psixoloji aspektlər ortaya çıxarır və obrazın çoxcəhətli mahiyyətini göstərir.
Leksik və Semantik Kökü
“Küpəgirən qarı” ifadəsi iki əsas hissədən ibarətdir: “küpəgirən” və “qarı”. “Küpəgirən” sözü Azərbaycan dilində birbaşa mənada saxsı qaba girən, yəni küpə daxil olan deməkdir. Lakin burada əsas olan məcazi mənadır. Küpəgirən, simvolik olaraq, başqalarının işinə müdaxilə edən, aranı qarışdıran, gizlicə nəyisə dəyişən, hiyləgərlik edən insanı ifadə edir. Bu, həm də toplumda neqativ hərəkətlərin metaforası kimi işlənir, lakin burada söhbət məhz insan xarakterinin bir üzünün göstərilməsindən gedir.
“Qarı” isə yaşlı qadın mənasını verir. Amma folklorun dili və təfəkkürü ilə yanaşdıqda, burada bioloji yaşdan daha çox xarakterik xüsusiyyətlər, təcrübə, ağıllılıq və bəzən də şeytani bir bacarıq nəzərdə tutulur. “Küpəgirən qarı”nın adında birləşən bu iki element, ümumi olaraq, köhnəliyin, təcrübənin və hiyləgərliyin sintezi kimi dəyərləndirilir. Onun obrazı yalnız yaşla deyil, həm də sosial rolla, yəni “bilici”, “məsləhətçi” və bəzən də “qarışdırıcı” kimi xarakterizə edilir.
Tarixi və Mədəni Kök-Göstəriciləri
“Küpəgirən qarı”nın obrazı yalnız Azərbaycan deyil, qonşu xalqların folklorunda da müxtəlif adlarla rast gəlinir. Slavyan mifologiyasında onun analoqu kimi tanınan “Baba Yaqa” obrazı oxşar funksiyalara malikdir. Hər iki obrazda qorxulu, sirli, gizli və eyni zamanda bilici qadın motivi ön plandadır. Azərbaycan folklorunda isə bu obraz, daha çox gündəlik həyatın, ailə münasibətlərinin, uşaqlara verilən dərslərin bir hissəsi kimi formalaşıb.
Belə personajların xalq mədəniyyətində rolu birmənalı deyil. Onlar həm qorxuducu, həm də maarifləndirici, tərbiyəedici funksiya daşıyırlar. Xalq nağıllarının psixoloji qatında “küpəgirən qarı” qəhrəmanın inkişafında vacib bir mərhələ yaradır və əksər hallarda həmin maneədən uğurla keçən qəhrəman daha kamil, daha iradəli olur. Bu cəhətdən “küpəgirən qarı” obrazı cəmiyyətin kollektiv şüurunda vacib yer tutur.
Simvolik və Psixoloji Yanaşmalar
Obrazın psixoloji və simvolik aspektləri onun dərin mahiyyətini açır. “Küpəgirən qarı” bəzən insanın öz daxili qorxularını, özünə inamsızlığını və ya keçmişin təsirindən qurtula bilməməsini təcəssüm etdirir. Nağıllarda və folklorda rast gəlinən bu sima, fərdin yetişməsində və cəmiyyətin formalaşmasında “sınaq qapısı” kimi çıxış edir. Hər kəsin həyatında müəyyən anlarda qarşısına çıxan maneə, bəzən də daxili səslər, məhz bu obrazın timsalında cəmiyyətə təqdim olunur.
Digər tərəfdən, “küpəgirən qarı” bəzən də “öyrədən”, “tənqid edən” və “doğru yol göstərən” obrazı ilə diqqət çəkir. O, sadəcə mənfi personaj deyil, eyni zamanda insanı daha ayıq, düşüncəli, tədbirli olmağa təşviq edən bir simvol kimi çıxış edir. Onun varlığı həyat dərslərinin, əxlaqi və psixoloji sınaqların, cəmiyyətin dəyərlərinin qorunmasında əhəmiyyətli rol oynayır.
Müasir Cəmiyyətdə “Küpəgirən Qarı” İfadəsinin Görünüşləri
Bu ifadə müasir dövrdə də xalq arasında geniş şəkildə işlədilir və fərqli məna çalarları qazanır. Bəzən gündəlik danışıqda hiyləgər, bic, aranı qarışdıran insanlara zarafatla və ya tənqidlə “küpəgirən qarı” deyirlər. Bundan əlavə, sosial şəbəkələrdə, media məkanında bu obrazın motivləri müxtəlif yumoristik və satirik məqamlarda tez-tez rast gəlinir. Hətta bəzən efir məkanında və ya mədəni tədbirlərdə bu tip obrazların canlandırılması tamaşaçılarda maraq və pozitiv hisslər oyadır.
Digər bir maraqlı məqam isə, “küpəgirən qarı” ifadəsinin tədris və pedaqoji məqsədlərlə də istifadə edilməsidir. Xüsusilə məktəb dərsliklərində nağıl və hekayələrin təhlilində bu obrazın psixoloji və əxlaqi tərəfləri izah edilir. Beləliklə, obrazın həm ənənəvi, həm də müasir interpretasiyası, cəmiyyətin dəyərlər sistemindəki dəyişiklikləri və sabit cəhətləri aydın şəkildə göstərir.
Mədəni və Etnoqrafik Dəyərləndirmə
“Küpəgirən qarı” obrazı yalnız folklorun bir hissəsi deyil, eyni zamanda milli düşüncənin, psixologiyanın, ailə münasibətlərinin simvoludur. Hər bir insan üçün müxtəlif məna daşıya bilən bu obraz, bəzən qorxu, bəzən tənqid, bəzən də öyrətmə vasitəsidir. Onun vasitəsilə xalqın sosial münasibətlər sistemindəki incə məqamlar, etnoqrafik ənənələr və psixoloji münasibətlər ifadə olunur.
Obraz həm də qadın və yaşlı nəslin cəmiyyətdəki roluna dair müxtəlif məqamları işıqlandırır. Burada həm analitik, həm də yaradıcı baxışdan istifadə edilməlidir. “Küpəgirən qarı” həm ailə institutunun, həm də kollektiv şüurun simvolik güzgüsüdür. O, zamanla dəyişən sosial münasibətlər fonunda öz funksiyasını qoruyub saxlayır və yeni məna qatları ilə zənginləşir.
Ədəbiyyat, Teatr və Sosial Platformalarda İnteqrasiyası
Bütün dövrlərdə “küpəgirən qarı” obrazı ədəbiyyatda, dramaturgiyada və uşaq yaradıcılığında özünəməxsus yer tutub. Xüsusilə teatr səhnəsində bu obrazın müxtəlif yozumları aktyorlar tərəfindən maraqla canlandırılıb və tamaşaçılarda güclü emosional təsir yaradıb. Uşaqlara yönəlik nağıllarda isə obrazın öyrədici tərəfləri ön plana çıxarılıb və onlara həyatın reallıqlarını daha asan anlamağa kömək edib.
Sosial şəbəkə dövründə bu ifadə tez-tez satirik və parodiya xarakterli paylaşımlarda görünür. Bu isə folklorun və milli özünüdərkin dinamikliyini, xalq arasında dəyərlərin zamana uyğun adaptasiyasını bir daha təsdiqləyir. Hər bir dövr üçün aktual olan bu obraz, müasir insanın da psixoloji və sosial ehtiyaclarına uyğun şəkildə yenilənir və formalaşır.
“Küpəgirən Qarı” Obrazının Məzmunu
| Əsas aspektlər | İzah | Funksional rolu |
| Leksik mənası | Hiyləgərlik, aranı qarışdırmaq, yaşlı qadın | Həyat dərsi vermək, sınaq yaratmaq |
| Folklordakı yeri | Nağıllarda, rəvayətlərdə mənfi və sınaq obrazı | Qəhrəmanı psixoloji və məntiqi testdən keçirmək |
| Mifik analoqu | Slavyanlarda “Baba Yaqa”, digər xalqlarda bənzər obrazlar | Regional mədəniyyətlərarası əlaqə və müqayisəli təhlil |
| Simvolik aspekt | Daxili qorxuların, sosial təbəddülatların təcəssümü | Özünü, xarakteri və sosial rolları dərk etmək |
| Müasir təsiri | Məktəb dərslikləri, sosial mediada trend | Pedaqoji və sosial şüur formalaşdırmaq |
“Küpəgirən qarı” ifadəsi Azərbaycan xalqının zəngin şifahi irsində xüsusi yeri olan bir obraz kimi, təkcə nağıllarda yox, gündəlik həyatın bir çox sahəsində, ailə münasibətlərində, sosial münasibətlərdə və hətta çağdaş mediada da yaşamağa davam edir. Onun mənası və funksiyası müxtəlif dövrlərdə dəyişsə də, mahiyyətində olan psixoloji, tərbiyəedici və maarifləndirici rol daima qorunub saxlanılıb. Folklorun, ədəbiyyatın və müasir cəmiyyətin bir parçası kimi, bu obraz kollektiv şüurun və milli düşüncənin inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Obrazın dərin simvolikası və çoxqatlı semantikası xalqın həyat tərzi, düşüncə tərzi və dəyərləri ilə sıx bağlıdır. Hər bir fərd və ya ailə üçün “küpəgirən qarı” obrazı həyatın müxtəlif sınaqlarında özünü göstərə bilir. Bu obraz sayəsində insanlar təkcə nağıl dünyasında deyil, gerçək həyatda da məntiq, zəka, təmkin və mərhəmət kimi keyfiyyətlərin vacibliyini dərk edir. O, kollektiv yaddaşımızda və mədəniyyətimizdə öz yerini daim qoruyur və gələcək nəsillərə dəyərli bir irs olaraq ötürülür.
Ən Çox Verilən Suallar
Küpəgirən qarı ifadəsi Azərbaycan xalq folklorunda yaşlı, ağıllı və bəzən hiyləgər qadın obrazını ifadə edir. Buradakı “küpəgirən” sözü daha çox başqalarının işinə qarışan, gizli niyyətli və bic insanı simvollaşdırır. “Qarı” isə yaşlı qadın deməkdir. Birlikdə bu ifadə həm nağıllarda, həm də gündəlik həyatda psixoloji sınaq yaradan, təcrübəli və ağıllı qadın obrazını canlandırır.
Bu obrazın kökləri qədim Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına gedib çıxır. Tarixi araşdırmalar göstərir ki, küpəgirən qarı təkcə Azərbaycan deyil, bir sıra qonşu xalqların nağıl və rəvayətlərində də müxtəlif adlarla özünə yer tapıb. Bu, obrazın ümumxalq şüurunda dərin izlər qoyduğunu göstərir.
Bu ifadə sadəcə nağıl qəhrəmanı kimi yox, gündəlik həyatda da bəzən aranı qarışdıran, bic hərəkət edən insanlar üçün işlədilir. Sosial münasibətlərdə və hətta müasir mediada bu obraz müxtəlif məqamlarda aktual şəkildə istifadə olunur. Çünki o, insan davranışlarının və psixologiyasının müəyyən tərəflərini əks etdirir.
Nağıllarda bu obraz əsasən qəhrəmanın qarşısında sınaq, maneə və ya imtahan rolunu oynayır. O, qəhrəmanın ağlını, məntiqini və dözümünü yoxlayır. Bəzən də qəhrəmana vacib dərs verir, onu həyatın reallıqları ilə tanış edir. Bu obrazın əsas folklor funksiyası öyrətmək, sınaqdan keçirmək və həyati təcrübə qazandırmaqdır.
Müasir cəmiyyətdə bu ifadə bəzən zarafat, bəzən isə tənqid məqsədilə istifadə olunur. Sosial şəbəkələrdə, efir proqramlarında, hətta gündəlik danışıqda insanlar bu obrazı tez-tez xatırladır və müxtəlif məna çalarlarında işlədirlər. Bu isə obrazın xalq şüurunda hələ də canlı və maraqlı olduğunun göstəricisidir.
Baba Yaqa slavyan xalqlarının folklorunda “küpəgirən qarı”ya bənzər obrazdır. Hər iki personaj hiyləgər, sehrli və qorxuducu qadın siması kimi təqdim olunur. Onların hər ikisi qəhrəman üçün sınaq yaradır və hekayənin əsas dinamizmini təmin edir. Bu, xalqlar arasında mədəniyyətlərarası əlaqələrin və folklorun universal motivlərinin göstəricisidir.
Uşaqlar üçün bu obraz həm maraqlı, həm də tərbiyəvi xarakter daşıyır. Nağıllarda küpəgirən qarı ilə qarşılaşan qəhrəmanlar mütləq şəkildə sınaqlardan keçir və bu sınaqlardan dərs çıxarırlar. Bu isə uşaqlara ağıllı və tədbirli olmağın, çətinliklərin öhdəsindən gəlməyin yollarını öyrədir.
Folklorda qadın obrazları çoxdur, lakin küpəgirən qarı fərqli xarakterik xüsusiyyətləri ilə seçilir. O, həm qorxuducu, həm bilici, həm də məsləhətçi rolunda çıxış edir. Bu baxımdan, onun obrazı həm klassik qadın obrazlarından, həm də başqa mənfi personajlardan fərqlənir və özünəməxsus yeri var.
Bu obraz gündəlik həyatımıza daha çox məcazi mənada təsir edir. Bəzən ailə münasibətlərində, iş yerində və ya dostlar arasında kimsə hiyləgər və ya bic hərəkət etdikdə, zarafatla “küpəgirən qarı” deyə çağırılır. Bu isə obrazın dilimizdə və düşüncəmizdə canlılığını qoruduğunu göstərir.
Əsas simvolik mənası – həyatda insanı gözləyən sınaq, maneə və ya psixoloji baryer kimi çıxış etməkdir. O, təkcə qorxutmaq və ya çətinlik yaratmaq üçün yox, insanın özünü tapmasına, daxili gücünü aşkara çıxarmasına və daha ağıllı olmasına kömək edən bir obrazdır.
