Kür çayı, təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Cənubi Qafqazın həyat mənbəyi hesab edilən ən böyük və əhəmiyyətli çaylardan biridir. O, həm tarixi baxımdan, həm də iqtisadi və ekoloji cəhətdən region üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Kür çayı min illər boyu öz sahillərində müxtəlif xalqların mədəniyyətlərinin yaranmasına, iqtisadi inkişafına və strateji mövqelərin formalaşmasına şərait yaratmışdır. Onun suları təkcə torpaqları deyil, tarix boyu bölgənin insanlarını da birləşdirərək onlara həyat bəxş etmişdir.
Kür çayının mənşəyi və coğrafi xüsusiyyətləri
Kür çayı öz başlanğıcını Türkiyənin şimal-şərqində, Ərdahan bölgəsindəki Qızılgədik dağlarının 2740 metr hündürlüyündən götürür. Buradan axaraq Gürcüstan ərazisinə daxil olur və daha sonra Azərbaycanın qərb sərhədlərini keçərək ölkənin mərkəzi hissəsindən axaraq Xəzər dənizinə tökülür. Çayın ümumi uzunluğu 1515 km-dir, bunun 906 km-i Azərbaycan ərazisindən keçir. Kür çayının su toplayıcı hövzəsinin sahəsi 188,000 km²-dir .
Kür çayının keçdiyi ölkələr və şəhərlər
Kür çayı üç ölkənin ərazisindən keçir:
- Türkiyə: Ərdahan bölgəsində başlayır və təxminən 189 km məsafə qət edir.
- Gürcüstan: Borjomi, Qori, Mtsxeta, Tbilisi və Rustavi şəhərlərindən keçir.
- Azərbaycan: Qazax, Tovuz, Şəmkir, Gəncə, Mingəçevir, Yevlax, Bərdə, Zərdab, Kürdəmir, Sabirabad, Şirvan, Salyan və Neftçala şəhərlərindən axır.
Kür çayının qolları
Kür çayının bir çox qolu vardır. Ən mühüm qolları aşağıdakılardır:
- Araz çayı: Kürün ən böyük sağ qoludur və Sabirabad şəhəri yaxınlığında Kürə birləşir.
- Qanıx (Alazan) çayı: Sol qoldur və əsasən Gürcüstan və Azərbaycanın sərhəd bölgələrindən axır.
- Qabırrı (İori) çayı: Sol qoldur və Gürcüstandan başlayaraq Azərbaycana daxil olur.
- Tərtərçay, Xaçınçay, Kürəkçay, Gəncəçay, Şəmkirçay, Zəyəmçay: Bunlar əsasən sağ qollar olub, Kiçik Qafqazın müxtəlif bölgələrindən axaraq Kürə tökülürlər.
Kür çayının hidrologiyası və su ehtiyatları
Kür çayının orta illik su sərfi 443 m³/s təşkil edir. Çayın suyu əsasən qar, yağış və yeraltı sularla qidalanır. Yaz aylarında qarların əriməsi və yağışların çoxluğu səbəbindən çayda daşqınlar müşahidə olunur. Bu daşqınlar kənd təsərrüfatı sahələrinə suvarma suyu təmin etsə də, bəzən subasmalarla nəticələnə bilər.
Kür Çayı Sahilində Tarixi Döyüşlər və Hadisələr
Kür çayı yalnız təbii sərvət baxımından deyil, həm də tarix boyu baş vermiş hadisələrlə yadda qalmış mühüm bir coğrafi ərazidir. Onun sahilləri minilliklər boyunca böyük dövlətlərin və müxtəlif tayfaların toqquşma meydanı olmuş, mühüm strateji əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Əsrlər boyu Kür çayı: sərhəd və müdafiə xətləri
Kür çayı, qədim dövrlərdən etibarən, Cənubi Qafqaz bölgəsində təbii sərhəd xətti kimi çıxış edib. Bu xüsusiyyət onu yalnız ticarət yolları üçün deyil, həm də hərbi məqsədlər üçün strateji əhəmiyyətə malik edib. Çay üzərindəki körpülər və keçid məntəqələri, döyüşlər zamanı tərəflərin üstünlük əldə etməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi.
Sasani və Bizans döyüşləri
Antik dövrlərdə Kür çayı Sasani İmperiyası ilə Bizans arasında sərhəd rolunu oynayırdı. Hər iki tərəf çay sahilində mövqelərini möhkəmləndirərək, bir-birlərinə qarşı müdafiə və hücum planları hazırlayırdılar. Bu dövrdə Kür sahilində qalalar tikilir, istehkamlar qurulurdu.
Ərəblərin Azərbaycana yürüşləri
VII əsrdə ərəb xilafəti regionda fəthlər apararkən, Kür çayının sahilində ciddi qarşıdurmalar yaşandı. Ərəblərin bölgəni nəzarət altına almağa çalışması, yerli əhalinin müqaviməti ilə qarşılanırdı. Kür sahilində baş verən döyüşlər ərəb sərkərdəsi Səlm ibn Qutbanın yürüşləri ilə daha da şiddətləndi. Onun qoşunları çay sahilində mühüm istehkamları ələ keçirərək regionda möhkəmlənməyə başladı.
Səlcuqlar və Monqol yürüşləri
XI-XIII əsrlərdə Səlcuq imperiyasının yüksəlişi və Monqol yürüşləri zamanı Kür çayı yenidən əhəmiyyətli döyüş meydanına çevrildi. Səlcuqlar regionda hökmranlıq edərkən Kür sahilində strateji mövqelər tutmaq üçün müxtəlif qarnizonlar yerləşdirirdi. Monqolların regiona hücumu zamanı da Kür çayı müdafiə xətləri kimi istifadə olunurdu. Çayın sahilində baş verən döyüşlərdə həm yerli əhali, həm də digər dövlətlərin qoşunları iştirak edirdi.
Qızıl Orda dövründə Kür çayı
XIV əsrdə Qızıl Orda xanlığı ilə Azərbaycan ərazilərindəki bəyliklər arasında gərgin münasibətlər yaşanırdı. Kür çayı həmin dövrdə sərhəd xətti kimi çıxış edir, həmçinin ticarət yollarının qorunmasında mühüm rol oynayırdı. Xanlıq qoşunları çay sahilində nəzarəti ələ keçirmək üçün mütəmadi olaraq hərbi səfərlər təşkil edirdilər.
Səfəvilər dövründə Kür çayı
Səfəvilər dövründə Kür çayı həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan böyük önəm kəsb edirdi. Bu dövrdə Kür çayı sahilində yerləşən qalalar döyüşlər zamanı əsas müdafiə nöqtələri sayılırdı. Xüsusilə Səfəvi-Osmanlı müharibələri zamanı çay sahilində ciddi döyüşlər baş verir, tərəflər çayın keçidlərinə nəzarət etməyə çalışırdılar. Şirvan bölgəsi və Kür sahillərindəki istehkamlar bu dövrdə hərbi baxımdan strateji əhəmiyyət daşıyırdı.
XIX əsr Rusiya-İran müharibələri
XIX əsrdə baş verən Rusiya-İran müharibələri zamanı da Kür çayının sahilləri münaqişələrin əsas məkanlarından biri oldu. 1826-1828-ci illərdə baş verən müharibələr zamanı çayın sahilində yerləşən qəsəbələr və kəndlər tez-tez qoşunların yürüşlərinə məruz qalırdı. Rus qoşunları Kür çayı boyunca irəliləyərək bölgədə mövqelərini möhkəmləndirdilər. Bu dövrdə Kür çayı həm də ticarət və rabitə üçün əhəmiyyətli xətt hesab olunurdu.
Kür çayının müasir dövrdə hərbi əhəmiyyəti
Müasir dövrdə Kür çayı sərhəd funksiyasını demək olar ki, itirsə də, onun sahilləri bəzi hallarda hərbi təlim poliqonları və sərhəd qoşunlarının mövqeləri kimi istifadə olunur. Azərbaycanın regionda apardığı hərbi təlimlər zamanı Kür çayının sahil bölgələri həm təhlükəsizlik baxımından, həm də infrastruktur baxımından önəmlidir.
Kür çayının iqtisadi və ekoloji əhəmiyyəti
Kür çayı Azərbaycanın su ehtiyatlarının əsas mənbəyidir. Çay üzərində inşa edilmiş Mingəçevir Su Anbarı və digər hidrotexniki qurğular enerji istehsalı və suvarma məqsədləri üçün istifadə olunur. Kür çayı həmçinin balıqçılıq və ekoturizm üçün də əhəmiyyətlidir. Çayın ətrafında yerləşən tuqay meşələri və bataqlıqlar nadir flora və fauna növlərinin məskənidir.
Kür çayı sahilindəki rayonlar
Kür çayının sahilində yerləşən rayonlar aşağıdakılardır:
- Sol sahildə: Ağdaş, Zərdab, Kürdəmir, Hacıqabul,
- Sağ sahildə: Qazax, Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, İmişli, Saatlı,
- Hər iki sahildə: Ağstafa, Tovuz, Şəmkir, Samux, Yevlax, Sabirabad, Salyan, Neftçala.
Tarixi və mədəni əhəmiyyəti
Kür çayı ətrafında yerləşən ərazilər minilliklər boyu insan məskənləri olmuşdur. Çayın vadisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində qədim mədəniyyətlərə aid izlər tapılmışdır. Eyni zamanda, Kür çayı Azərbaycan ədəbiyyatında və folklorunda da geniş yer alır. Çay haqqında çoxsaylı bayatılar, atalar sözləri və şeirlər mövcuddur.
Müasir dövrdə Kür çayı üzərində bir sıra hidrotexniki qurğular inşa edilmişdir. Bu qurğular suvarma, enerji istehsalı və daşqınların qarşısının alınması məqsədi ilə istifadə olunur. Lakin bu qurğuların tikintisi çayın ekosisteminə müəyyən təsirlər göstərmişdir. Buna görə də, çayın ekoloji balansının qorunması üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi vacibdir. Kür çayı təkcə Azərbaycanın deyil, bütün Cənubi Qafqazın həyat mənbəyidir. Onun suyu ilə minlərlə hektar torpaq suvarılır, enerji istehsal olunur və ekosistemlər dəstəklənir. Kür çayının qorunması və dayanıqlı istifadəsi regionun davamlı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ən çox verilən suallar
Kür çayı öz başlanğıcını Türkiyənin Ərdahan bölgəsindəki Qızılgədik dağlarının 2740 metr hündürlüyündən götürür və Xəzər dənizinə tökülür.
Kür çayı Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan ərazisindən keçir.
Kür çayının ümumi uzunluğu 1515 kilometr təşkil edir. Bunun 906 kilometri Azərbaycan ərazisindən keçir.
Ən böyük qolları Araz çayı, Qanıx (Alazan), Qabırrı (İori), Tərtərçay, Xaçınçay, Kürəkçay, Gəncəçay və Şəmkirçaydır.
Azərbaycan ərazisində Kür çayı Qazax, Tovuz, Şəmkir, Gəncə, Mingəçevir, Yevlax, Bərdə, Zərdab, Kürdəmir, Sabirabad, Şirvan, Salyan və Neftçala rayonlarından keçir.
Çayın dərinliyi müxtəlif yerlərdə fərqli olur, orta hesabla 4-6 metr arasında dəyişir. Eni isə bəzi yerlərdə 100-150 metr, bəzi yerlərdə isə daha geniş olur.
Kür çayı kənd təsərrüfatı üçün əsas su mənbəyi olmaqla yanaşı, hidroenergetika, balıqçılıq və ekoturizm üçün də böyük əhəmiyyət daşıyır.
Bəli. Çayda sazan, kefal, xəşəm, qızılbalıq və digər növlər mövcuddur və balıqçılıq fəaliyyətləri həyata keçirilir.
Ərəblərin yürüşləri, Səlcuq və Monqol hücumları, Səfəvi-Osmanlı döyüşləri və Rusiya-İran müharibələri dövründə Kür çayı sahilində mühüm döyüşlər baş verib.
Təəssüf ki, sənaye və məişət tullantılarının çaya axıdılması nəticəsində çayda çirklənmə problemi yaranır. Buna görə də çayın ekoloji balansının qorunması üçün təmizləmə tədbirləri həyata keçirilməlidir.
