Kurikulum iş forması təhsil sisteminin yenilənməsi, şagirdlərin daha səmərəli, məqsədyönlü və yaradıcı şəkildə inkişaf etməsi üçün zəruri olan pedaqoji yanaşmadır. Azərbaycanın təhsil məkanında 2008-ci ildən etibarən tətbiqinə başlanılan kurikulum sistemi ənənəvi dərs metodlarından fərqli olaraq, biliklərin şagirdə sadəcə ötürülməsi ilə kifayətlənmir, eyni zamanda onların şəxsiyyət kimi formalaşmasına, tənqidi düşünmə, yaradıcılıq, əməkdaşlıq, müstəqil öyrənmə, həyat bacarıqları əldə etməsinə əsaslanır. Kurikulum iş forması dedikdə müəllim və şagirdin birlikdə fəaliyyət göstərdiyi, təlim-tərbiyə prosesində iştirakçıların rollarının bərabər və aktiv şəkildə müəyyənləşdirildiyi müasir tədris strategiyaları başa düşülür. Ən vacib fərqləndirici xüsusiyyətlərdən biri öyrədici və tətbiqi biliklərin balansı, müəllimin yönləndirici deyil, bələdçi rolu, şagirdin isə passiv dinləyici deyil, prosesin aktiv iştirakçısı kimi çıxış etməsidir. Müxtəlif layihə, problem əsaslı və yaradıcı tapşırıqlarla zəngin olan iş forması dərsin məhsuldarlığını, şagirdin maraq və motivasiyasını artırır. Bu model şagirdlərə təkcə dərs materialını mənimsətmir, eyni zamanda onları həyatda qarşılaşacaqları situasiyalarda öz bilik və bacarıqlarından istifadə etməyə hazırlayır.
Kurikulum İş Formasının Əsas Prinsipləri və Struktur Elementləri
Kurikulum iş formasının əsasında bir neçə fundamental prinsip dayanır: şagirdmərkəzlilik, tənqidi və yaradıcı düşüncə, inteqrasiya, praktiki fəaliyyət, diferensiasiya, davamlı inkişaf və ölçülə bilən nəticə. Şagirdmərkəzlilik o deməkdir ki, təlimdə əsas diqqət şagirdin maraq və ehtiyaclarına yönəlir, onun fərdi xüsusiyyətləri, öyrənmə tempi və imkanları nəzərə alınır. Tənqidi və yaradıcı düşüncə, problemlərin həlli, təşəbbüskarlıq və innovativ yanaşmalar ön plana çəkilir. İntegrasiya müxtəlif fənlərin qarşılıqlı əlaqədə öyrədilməsi, real həyatla dərs mövzuları arasında bağ qurulması, elmi biliklərin praktik bacarıqlara çevrilməsini təmin edir. Praktiki fəaliyyət şagirdlərin bilikləri müstəqil tətbiq etməsinə, fərdi və qrup layihələri, tədqiqatlar, təqdimatlar və yaradıcılıq işləri vasitəsilə bacarıqlarının inkişafına imkan yaradır. Diferensiasiya hər bir şagirdin bilik və bacarıq səviyyəsinə uyğun yanaşmanı, təlim metodlarının fərdiləşdirilməsini tələb edir. Davamlı inkişaf və nəticəyə yönəlmə isə tədris prosesinin dövriliyi, hər mərhələdə nailiyyətin qiymətləndirilməsi və inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur. Kurikulum iş forması konkret standartlar və nəticə gözləntiləri üzərində qurulur ki, bu da həm müəllimə, həm də şagirdə fəaliyyət istiqamətini aydın şəkildə göstərir.
Kurikulum Nədir və Təhsil Sistemində Əhəmiyyəti
Kurikulum (latınca “curriculum” – “kurs”, “yol” mənasında) təhsildə proqram və planların, öyrədiləcək bilik və bacarıqların, qiymətləndirmə və nəticə standartlarının sistemli şəkildə toplusudur. Kurikulum yalnız dərs cədvəli və fənlərin siyahısı deyil, bütövlükdə bir təhsil mərhələsi üçün qoyulan məqsədləri, vəsaitləri, istifadə olunan təlim texnologiyalarını, tərbiyə və inkişaf meyarlarını da əhatə edir. Müasir pedaqogikada kurikulum konsepsiyası fənlərin məzmunu, təlim metodları, öyrənənin inkişafı üçün seçilən fəaliyyət növləri, qiymətləndirmə mexanizmləri və müəllim-şagird münasibətlərini bir araya gətirir.
Azərbaycan təhsilində kurikulum islahatlarının məqsədi təkcə bilik ötürmək yox, şagirdlərin həyat üçün hazırlıqlı, çevik, yaradıcı, tənqidi düşünən, sosial və kommunikativ bacarıqlara malik vətəndaş kimi yetişdirilməsidir. Yeni kurikulumlar klassik “əzbərləmə” və “mexaniki təkrar” metodlarını ikinci plana çəkib. Əvəzində, fənlərarası əlaqələr, real həyat problemləri, tədqiqat və yaradıcılıq, şagirdin öz inkişaf yolunu tapması və şəxsiyyət kimi formalaşması əsas məqsəd hesab olunur.
Kurikulumun strukturuna öyrədiləcək bilik və bacarıqlar (standartlar və altstandartlar), illik, aylıq və gündəlik planlar, dərs vəsaitləri və resurslar, təlim və qiymətləndirmə üsulları, layihə və tədqiqat işləri, öyrənmə nəticələrinin monitorinqi və təkmilləşdirilməsi daxildir. Hər bir fənn üzrə kurikulum proqramı dövlət səviyyəsində hazırlanır, amma məktəb və müəllim tərəfindən konkret sinif və şagird xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırıla bilir. Beləliklə, kurikulum sistemi həm dövlət standartlarını, həm də fərdi yanaşmanı təmin edir.
Bütün müasir məktəb, lisey və kollec proqramları, müəllim hazırlığı və məktəb idarəçiliyi məhz kurikulum prinsipləri üzərində qurulur. Kurikulumun davamlı yenilənməsi, innovativ və rəqəmsal alətlərin inteqrasiyası, beynəlxalq təcrübənin lokal şəraitə uyğunlaşdırılması Azərbaycan təhsilinin inkişafında əsas istiqamət hesab edilir.
Kurikulum İş Formasında Müəllimin və Şagirdin Rolu
Müasir kurikulum sistemində müəllim sadəcə bilik mənbəyi deyil, həm də öyrənmənin təşkilatçısı, motivator və bələdçidir. O, şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq tapşırıqları planlaşdırır, onların maraq və qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə kömək edir, qiymətləndirmə və rəyvermə prosesində şəffaflıq və obyektivliyi qoruyur. Müəllimlər qrup işləri, beyin həmləsi, layihə işi, rollu oyunlar və tədqiqat fəaliyyətləri vasitəsilə şagirdləri prosesin fəal iştirakçısına çevirirlər. Şagird isə bilikləri hazır şəkildə qəbul edən deyil, öyrəndiklərini tətbiq edən, soruşan, araşdıran, müstəqil qərar verən və yaratmağa cəhd edən şəxs kimi formalaşır. Onlar öz fəaliyyətləri ilə bilik və bacarıqlarının möhkəmləndirilməsi, real həyatda tətbiqi və həyat bacarıqlarının inkişafı üçün şərait əldə edirlər. Kurikulum iş formasında qarşılıqlı ünsiyyət, geribildirim və əməkdaşlıq əsas aparıcı amillərdəndir.
Kurikulum İş Formasının Praktik Tətbiqi və Dərs İcmalı
Kurikulum iş forması dərslərin planlaşdırılmasında və gündəlik tədris prosesində müxtəlif innovativ üsulların tətbiqi ilə seçilir. Müəllim dərsə aid məqsəd və nəticələri dəqiq müəyyənləşdirir, şagirdlərin biliyini qiymətləndirən diaqnostik tapşırıqlar verir, fərdi və qrup işlərini planlaşdırır, fərqli səviyyədə testlər, layihələr və praktik məşğələlər təqdim edir. Dərs prosesində “Beyin həmləsi”, “Klaster”, “Zəncirvari dəyərləndirmə”, “Problem əsaslı öyrənmə”, “Əlaqəli tədqiqat işi”, “Rollu oyun”, “Qrafik təşkilatçılar” və digər metodlardan istifadə olunur. Hər dərsin sonunda əldə olunan nəticələr qiymətləndirilir, şagirdlər öz işlərini təqdim edir və birgə müzakirə edirlər. Qrup işləri şagirdlərdə əməkdaşlıq, liderlik və məsuliyyət hissini inkişaf etdirir. Fərdi tapşırıqlar isə öz üzərində işləmə, tədqiqat və nəticə çıxarma bacarığını artırır. Praktik tətbiqin əsas üstünlüyü dərsin həyati əlaqələndirilməsi, şagirdin marağının və fəallığının yüksəlməsi, təlim nəticələrinin konkret şəkildə qiymətləndirilməsi və inkişaf etdirilməsidir.
Kurikulum İş Formasının Qiymətləndirilməsi və Monitorinqi
Kurikulum iş forması çərçivəsində qiymətləndirmə və monitorinq mexanizmləri ən vacib məsələlərdəndir. Qiymətləndirmə yalnız yekun balın qoyulması ilə məhdudlaşmır, həm də prosesin hər mərhələsində format və summativ qiymətləndirmə üsulları tətbiq edilir. Formativ qiymətləndirmə şagirdin gündəlik işini, fəallığını, təşəbbüskarlığını, əməkdaşlığını və öyrənmə prosesindəki irəliləyişini əhatə edir. Summativ qiymətləndirmə isə tədris dövrünün sonunda ümumi nəticələrin və standartlara uyğunluğun müəyyənləşdirilməsidir. Monitorinq həm müəllim, həm də idarəetmə orqanları tərəfindən aparılır – dərs icmalları, müşahidələr, sorğular, rəy toplama və nəticələrin təhlili vasitəsilə keyfiyyətli tədris prosesinin təminatı nəzarətdə saxlanılır. Qiymətləndirmə və monitorinq nəticəsində əldə olunan məlumatlar təlimin təkmilləşdirilməsi, yeni metod və yanaşmaların tətbiqi üçün əsas verir. Müasir kurikulumda qiymətləndirmə şagirdin inkişafına dəstək vermək, zəif tərəfləri müəyyən edib aradan qaldırmaq və uğurlu nəticələri stimullaşdırmaq məqsədilə aparılır.
Kurikulum İş Forması və Layihə Metodunun Tətbiqi
Layihə metodu kurikulum iş formasının ən effektli elementlərindəndir. Bu metodda şagirdlər müəyyən mövzu üzrə araşdırma aparır, material toplayır, müxtəlif mənbələri təhlil edir, praktik nəticə çıxarır və işlərini təqdim edirlər. Layihə işi bir neçə mərhələdən ibarət olur: mövzunun seçilməsi, məqsədin və gözlənilən nəticənin müəyyənləşdirilməsi, işin planlaşdırılması, materialların toplanması, araşdırma və təhlil, təqdimat və yekun qiymətləndirmə. Layihə metodu şagirdlərin müstəqil işləmək, komanda şəklində fəaliyyət göstərmək, yaradıcı yanaşma və problemlərin həlli bacarıqlarını inkişaf etdirir. Müəllim isə prosesin koordinasiyasını, şagirdlərin motivasiyasını və nəticələrin qiymətləndirilməsini təmin edir. Layihə əsasında işləyən şagirdlər real həyat problemlərinin həllində bilik və bacarıqlarını praktik olaraq tətbiq etmə imkanı əldə edirlər.
Kurikulum İş Formasının Üstünlükləri və Qarşılaşılan Çətinliklər
Kurikulum iş forması ənənəvi təlimdən fərqli olaraq, şagirdlərin bilik, bacarıq və kompetensiyalarının inkişafına geniş imkanlar yaradır. Bu yanaşmanın əsas üstünlükləri sırasında şagirdin təlimdə aktivliyi, yaradıcılığın stimullaşdırılması, praktiki bilik və bacarıqların mənimsədilməsi, fərdiləşdirilmiş öyrənmə mühiti və inkişaf üçün geniş resursların təqdim edilməsi yer alır. Kurikulum iş forması həm müəllim, həm də şagird üçün müstəqil, yaradıcı və çevik tədris mühitinin formalaşmasına səbəb olur. Lakin bəzi çətinliklər də müşahidə olunur: müəllimlərin yeniliyə uyğunlaşması, resurs çatışmazlığı, böyük siniflərdə fərdi yanaşmanın həyata keçirilməsi, qiymətləndirmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi və valideynlərin yeni tədris formasına münasibəti müəyyən problemlər yarada bilər. Bu çətinliklərin aradan qaldırılması üçün davamlı təlim, metodiki dəstək və məktəb-ailə əməkdaşlığının gücləndirilməsi vacibdir.
Kurikulum İş Formasının Azərbaycanda Tətbiqi və Təcrübədən Nəticələr
Azərbaycanda kurikulum iş formasının tətbiqi artıq 15 ildən çoxdur ki, davam edir və bu dövr ərzində təhsil sistemində mühüm dəyişikliklər baş verib. Müasir məktəblərdə dərslərin planlaşdırılması, müəllim hazırlığı, resurs təminatı, qiymətləndirmə və monitorinq sistemləri yeni modelə uyğunlaşdırılıb. Kurikulum islahatları nəticəsində şagirdlər təkcə bilik deyil, həm də tənqidi düşüncə, yaradıcı yanaşma, liderlik, sosial bacarıqlar və həyat üçün vacib kompetensiyalar əldə edirlər. Müəllimlərin böyük əksəriyyəti yeni iş formalarını mənimsəyib və gündəlik tədrisdə tətbiq edir. Praktik müşahidələr göstərir ki, kurikulum əsasında aparılan dərslərdə şagirdlərin motivasiyası, tədris nailiyyətləri və həyat bacarıqları ənənəvi metodlarla müqayisədə daha yüksək olur. Bununla yanaşı, tətbiq prosesində bəzi metodiki və təşkilati problemlər də meydana çıxır, lakin bu problemlər davamlı şəkildə həll olunmağa çalışılır.
Kurikulum İş Formasının Gələcək Perspektivləri və İnnovativ Yanaşmalar
Kurikulum iş formasının gələcəkdə daha da təkmilləşməsi və innovativ metodlarla zənginləşdirilməsi Azərbaycan təhsilinin əsas prioritetlərindəndir. Rəqəmsal texnologiyaların tədris prosesinə inteqrasiyası, distant və hibrid təhsil modellərinin inkişafı, fərdi öyrənmə yollarının genişlənməsi, süni intellekt əsaslı qiymətləndirmə və fərdi resursların istifadəsi yeni imkanlar yaradır. Gələcəkdə kurikulum iş formasında virtual laboratoriyalar, simulyasiya proqramları, interaktiv platformalar və onlayn layihə fəaliyyəti geniş istifadə oluna bilər. Bütün bunlar şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşmasını, yaradıcı və tənqidi düşüncə, rəqəmsal bacarıqlar və əmək bazarının tələblərinə uyğun kompetensiyaların inkişafını stimullaşdıracaq. Təhsil sistemində davamlı islahatlar və müasir texnologiyaların tətbiqi kurikulum iş formasının daha çevik, effektiv və inklüziv olmasını təmin edəcək.
Kurikulum iş forması Azərbaycan təhsilinin müasir inkişaf mərhələsinin əsas istiqamətini təşkil edir. Bu yanaşma sayəsində şagirdlər yalnız bilik deyil, həm də həyat üçün vacib bacarıq və dəyərləri əldə edirlər. Müəllimlərin peşəkarlığının artırılması, resursların zənginləşdirilməsi, valideyn-məktəb əməkdaşlığının gücləndirilməsi, innovativ metod və texnologiyaların tətbiqi kurikulum iş formasının uğurla tətbiqində əsas rol oynayır. Kurikulumun gələcək inkişafı Azərbaycan gənclərinin daha hazırlıqlı, yaradıcı və müasir biliklərə malik vətəndaş kimi formalaşmasına şərait yaradacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Kurikulum – tədris prosesində öyrədiləcək bilik, bacarıq, dəyərlər, istifadə olunan metod və qiymətləndirmə standartlarının sistemli toplusudur. Yəni, təhsil proqramı və onun həyata keçirilmə qaydasıdır.
Ənənəvi proqramda əsas məqsəd bilik ötürməkdirsə, kurikulum həm də tənqidi düşüncə, yaradıcı yanaşma, sosial və həyat bacarıqlarının formalaşdırılmasına yönəlib, daha çevik və şagirdmərkəzli qurulur.
Kurikulumun strukturu fənn üzrə standart və altstandartlar, tədris planları, dərs vəsaitləri, təlim və qiymətləndirmə üsulları, layihə və tədqiqat işləri, monitorinq və inkişaf mexanizmlərindən ibarətdir.
Azərbaycanda yeni kurikulum modeli 2008-ci ildən mərhələli şəkildə bütün məktəblərdə tətbiq edilməyə başlayıb və hazırda təhsil sisteminin əsas hissəsidir.
Müəllim sadəcə bilik verən deyil, həm də bələdçi və təşkilatçı funksiyasını daşıyır. Şagird isə passiv dinləyici yox, öyrənmənin fəal iştirakçısı, tədqiqatçı və yaradıcı şəxsdir.
Aktiv öyrənmə, həyat və əmək bazarı üçün vacib bacarıqların inkişafı, şagirdlərdə motivasiya və marağın artması, fərdi yanaşma və müasir təhsil metodlarının tətbiqi əsas üstünlüklərdəndir.
Kurikulum iş forması – təlim prosesində şagirdin iştirakçılığını və praktik fəaliyyətini önə çəkən, layihə, qrup və fərdi işləri, real həyat tapşırıqlarını əhatə edən müasir dərs və öyrənmə modelidir.
Davamlı (formativ və summativ) qiymətləndirmə tətbiq edilir. Şagirdin bütün fəaliyyətləri və inkişafı izlənilir, obyektiv və şəffaf rəy sistemi mövcuddur.
Rəqəmsal texnologiyaların tədrisə inteqrasiyası, fərdi öyrənmə yolları, onlayn və hibrid təhsil, beynəlxalq təcrübənin lokallaşdırılması əsas tendensiyalardandır.
Şagirdlər yalnız bilik yox, həm də tənqidi düşüncə, problemlərin həlli, yaradıcı və sosial bacarıqlar, real həyat və əmək bazarı üçün vacib kompetensiyalar qazanırlar.
