Kütləvi qırğın silahları müasir dövrün ən təhlükəli, dağıdıcı və bəşəriyyət üçün birbaşa təhdid yaradan texnologiyalarından biridir. Onların ortaya çıxışı və yayılması dünya siyasətində, beynəlxalq münasibətlərdə, təhlükəsizlik və müdafiə strategiyalarında dərin izlər qoyub. Kütləvi qırğın silahları yalnız müharibələrin gedişinə deyil, bütövlükdə sivilizasiyanın gələcəyinə, bəşəri dəyərlərə, ətraf mühitə və insan həyatı üçün fundamental prinsiplərə ciddi təsir göstərir. Bu silahların yeganə məqsədi düşməni məhv etmək deyil, eyni zamanda geniş əhalini, iqtisadiyyatı və təbiəti bir anda məhv edə biləcək potensiala malik olmalarıdır. Onların yaratdığı qorxu, sosial-psixoloji fəsadlar və siyasi nəticələr tarix boyu insanları daim narahat edib.
Kütləvi qırğın silahları anlayışının özü, bir çox mənbələrdə fərqli izah olunsa da, bütün hallarda, bir anda böyük insan kütlələrinə, geniş ərazilərə, hətta bir ölkənin bütövlüyünə ciddi zərər vurmaq qabiliyyəti ilə fərqlənir. Bu silahlar insan orqanizminə, canlı təbiətə, suya, havaya və torpağa eyni anda və sürətlə təsir edə bilər. Məhz bu səbəbdən beynəlxalq hüquqda, müxtəlif konvensiyalarda və müasir dövlətlərarası münasibətlərdə kütləvi qırğın silahlarının istehsalı, saxlanması və yayılması xüsusi nəzarətə götürülüb. Bu gün dünyada sülhün qorunması, insanlığın təhlükəsizliyinin təmin olunması baxımından onların mövcudluğu və yayılması əsas problemlərdən biri olaraq qalır.
Kütləvi qırğın silahlarının anlayışı və təsnifatı
Kütləvi qırğın silahları – bir anda, qısa müddətdə çoxlu sayda insanı, canlı orqanizmi və infrastrukturu məhv edə bilən, kütləvi ölüm və geniş miqyaslı dağıntılar yaradan silah növləridir. Müasir beynəlxalq hüquqda bu kateqoriyaya üç əsas silah qrupu aid edilir: nüvə, kimyəvi və bioloji silahlar. Bəzən radioloji və bəzi növ yüksək partlayıcı maddələr də bu qrupa əlavə olunur.
Kütləvi qırğın silahlarının əsas növləri cədvəldə ümumiləşdirilib:
| Silah növü | Əsas xüsusiyyəti | Təsir sahəsi və nəticəsi |
|---|---|---|
| Nüvə silahları | Atom nüvəsinin parçalanması və ya birləşməsi nəticəsində güclü partlayış və radiasiya | Saniyələr içində böyük ərazilərdə ölüm, radiasiya, ekoloji fəlakət |
| Kimyəvi silahlar | Zəhərli kimyəvi maddələrlə kütləvi zəhərlənmə və ölümlər | Sürətli, görünməz, geniş insan itkisi, ekoloji və psixoloji fəsadlar |
| Bioloji silahlar | Xəstəlik törədən mikroorqanizmlərin və ya toksinlərin yayılması | Yoluxucu xəstəliklər, epidemiyalar, uzunmüddətli fəsadlar |
| Radioloji silahlar | Radiasiya yayan maddələrin yayılması | Radiasiya zədələri, xərçəng, ekoloji çirklənmə |
Bütün bu silah növləri beynəlxalq hüquq normalarına əsasən xüsusi rejimlə tənzimlənir, onların istehsalı, saxlanması və istifadəsi beynəlxalq konvensiyalarla məhdudlaşdırılıb.
Nüvə silahları: yaradılması, mexanizmi və təsirləri
Nüvə silahları XX əsrdə elmin və texnologiyanın ən böyük kəşflərindən biri kimi meydana çıxsa da, bəşəriyyətin tarixində ən qorxulu silaha çevrilib. Nüvə silahının əsas iş prinsipi atom nüvəsinin parçalanması (fission) və ya birləşməsi (fusion) nəticəsində inanılmaz enerji çıxışıdır. Ən məşhur nümunələr ABŞ-ın 1945-ci ildə Yaponiyaya atdığı “Hiroşima” və “Nagasaki” bombalarıdır. Bu hadisələr nüvə silahının təkcə hərbi deyil, həm də humanitar, ekoloji və siyasi nəticələrini dünyaya nümayiş etdirdi.
Nüvə silahının bir neçə əsas komponenti var: nüvə maddəsi (uran-235, plutonium-239), partlayıcı mexanizm və xüsusi alışdırıcı sistem. Partlayış nəticəsində çıxan enerji milyonlarla dərəcə istilik, şok dalğası, radiasiya və elektromaqnit impulslar şəklində yayılır. Yalnız bir bombanın atılması şəhəri tamamilə yox edə, minlərlə insanı öldürə, uzun illər radiasiya nəticəsində xroniki xəstəliklərə səbəb ola bilər.
Nüvə silahlarının ekoloji təsiri də çox güclüdür. Radiasiyanın torpaqda, suda və havada qalması ətraf mühitin bərpasını onilliklər, bəzən isə əsrlər uzadır. Həmçinin, “nüvə qışı” adlanan, partlayışdan sonra qlobal iqlim dəyişiklikləri təhlükəsi var. Hazırda dünyada ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya, Fransa, Hindistan, Pakistan, Şimali Koreya və İsrail nüvə silahına malik dövlətlərdir. Onların çoxu nüvə başlıqları və daşıyıcı sistemlərini daim modernləşdirir.
Kimyəvi silahlar və onların təsnifatı
Kimyəvi silahlar zəhərli kimyəvi maddələrin insan, heyvan və bitkilərə zərərli təsiri üzərində qurulub. Bu maddələr qaz, maye və ya toz şəklində yayılır, tənəffüs, dəri və ya həzm yolları ilə orqanizmə daxil olaraq tez və ya gec təsir göstərir. Ən məşhur kimyəvi silahlar aşağıdakılardır: xardal qazı (iprit), zarin, fosgen, sianid və vx qazı.
Kimyəvi silahlar təsir mexanizminə görə aşağıdakı qruplara bölünür:
- Sinir sistemi zəhərləyiciləri – (zarin, vx və s.), sinir impulslarını bloklayır, tez ölümə səbəb olur.
- Dəri və selikli qişa zədələyiciləri – (xardal qazı), yanıqlar və dərin yaralar əmələ gətirir.
- Boğucu maddələr – (fosgen), ağciyərləri və tənəffüs yollarını zədələyir.
- Qan zəhərləyiciləri – (sianid), hüceyrə səviyyəsində oksigenin istifadə edilməsini pozur.
Kimyəvi silahların təhlükəsi ondan ibarətdir ki, çox zaman onların qoxusu və rəngi olmur, qurbanlar bəzən təsiri hiss etmədən həyatlarını itirirlər. Kimyəvi silahların tətbiqi beynəlxalq hüquqda müharibə cinayəti hesab olunur və Cenevrə Konvensiyası, Kimyəvi Silahların Qadağan olunması haqqında Konvensiya ilə qəti şəkildə qadağan edilib.
Bioloji silahlar: mikroorqanizmlər və qlobal təhlükələr
Bioloji silahlar canlı orqanizmlərə – insan, heyvan və ya bitkilərə qarşı patogen mikroorqanizmlər və ya onların toksinləri vasitəsilə istifadə olunur. Bu silah növünün əsas məqsədi yoluxucu xəstəliklər, epidemiyalar və kütləvi ölümə səbəb olmaqdır. Bioloji silahlar arasında taun, vəba, çiçək, antraks, botulizm, tulyaremiya kimi təhlükəli xəstəlik törədiciləri var. Bəzi mikroblar hava, su, yemək və hətta heyvanlar vasitəsilə yayılır və böyük coğrafi əraziləri, minlərlə, hətta milyonlarla insanı yoluxdura bilir.
Bioloji silahlar “sakit silah” adlanır, çünki əksər hallarda onların tətbiqi ilk baxışda aşkar olunmur, simptomlar və epidemiyalar gecikmiş formada üzə çıxır. Bioloji silahların qorxulu cəhəti budur ki, nəzarətdən çıxdıqda, onların fəsadları bütün dünyaya yayıla bilər. Məhz buna görə, 1972-ci il Bioloji Silahların Qadağan olunması Konvensiyası ilə bu silahların hazırlanması, saxlanması və yayılması beynəlxalq səviyyədə tamamilə yasaqlanıb.
Radioloji və digər kütləvi qırğın vasitələri
Radioloji silahlar (bəzən “çirkli bomba” adlanır) radioaktiv maddələrin partlayış və ya başqa yol ilə geniş əraziyə yayılması nəticəsində radiasiya zədələnməsinə səbəb olur. Bu silahlar nüvə bombası qədər güclü olmasa da, uzunmüddətli radiasiya, ekoloji çirklənmə və xərçəng hallarının artması kimi ağır nəticələrə səbəb olur. Radioloji silahların əsas məqsədi qorxu yaymaq, əhalini və infrastruktur obyektlərini zərərsizləşdirməkdir.
Bundan başqa, müasir texnologiyalar inkişaf etdikcə yüksək partlayıcı, kütləvi dağıdıcı bombalar, elektromaqnit impuls (EMP) silahları kimi yeni qırğın vasitələri meydana çıxır ki, onların təsir dairəsi və idarəetməsi getdikcə daha mürəkkəbləşir.
Kütləvi qırğın silahlarının yayılmasının qarşısının alınması və beynəlxalq hüquq
Kütləvi qırğın silahlarının yayılması bəşəriyyətin ən böyük təhlükələrindən biri kimi beynəlxalq ictimaiyyəti daim narahat edir. Bu məqsədlə bir sıra beynəlxalq təşkilatlar və hüquqi aktlar qəbul edilib:
- Nüvə Silahlarının Yayılmaması haqqında Müqavilə (NPT, 1968) – nüvə silahlarının yalnız müəyyən dövlətlərin ixtiyarında olmasını və yayılmamasını təmin edir.
- Bioloji Silahların Qadağan olunması Konvensiyası (BTWC, 1972)
- Kimyəvi Silahların Qadağan olunması Konvensiyası (CWC, 1993)
- Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) – nüvə obyektlərinə nəzarət edir.
Bu konvensiyalar və təşkilatlar silahların istehsalını və yayılmasını məhdudlaşdırsa da, bəzi ölkələrdə qeyri-rəsmi və ya gizli silah proqramları mövcuddur. Beynəlxalq hüquq pozuntuları ağır siyasi və iqtisadi sanksiyalar, bəzən isə hərbi əməliyyatlara səbəb ola bilər.
Kütləvi qırğın silahlarının humanitar, sosial və ekoloji fəsadları
Kütləvi qırğın silahlarının tətbiqi və ya hətta mövcudluğu bəşəriyyət üçün aşağıdakı təhlükələri yaradır:
- Humanitar faciələr: Bir anda minlərlə, hətta milyonlarla insanın ölümünə, yaralanmasına, əlilliyinə səbəb olur.
- Psixoloji fəsadlar: Qorxu, panika, depressiya, cəmiyyətlərdə travma və etimadsızlıq yaranır.
- Ekoloji çirklənmə: Torpaqda, suda, havada uzun müddətli radiasiya və zəhərli maddələr qalır, canlı təbiət məhv olur.
- İqtisadi geriləmə: Böyük şəhərlər, infrastruktur, sənaye və kənd təsərrüfatı obyektləri dağıdılır.
- Qlobal təhlükəsizlik: Sülh və sabitlik pozulur, silahlanma yarışları başlayır.
Bu fəsadların bəziləri onilliklər, hətta əsrlər boyu aradan qaldırıla bilmir.
Müasir dövrdə kütləvi qırğın silahlarına qarşı mübarizə
Müasir dövrdə kütləvi qırğın silahlarının qarşısının alınması üçün beynəlxalq əməkdaşlıq, informasiya mübadiləsi, sanksiyalar, silahsızlaşdırma proqramları və ictimai maarifləndirmə tədbirləri aparılır. Elmi-texniki nəzarət, istehsal texnologiyalarının məhdudlaşdırılması, nüvə obyektlərinin yoxlanılması və diplomatik yollarla münaqişələrin həlli əsas istiqamətlərdəndir.
Bundan əlavə, bir sıra dövlətlər nüvə silahlarından imtina edib, kimyəvi və bioloji silahların anbarlarını məhv edir. BMT, Qırmızı Xaç, “Greenpeace” kimi qurumlar silahsızlaşdırma və təhlükəsizlik proqramlarında fəal iştirak edir.
Kütləvi qırğın silahları dünya təhlükəsizliyi, sülh və insan həyatına ən böyük təhdidlərdən biridir. Onların yayılmasının və tətbiqinin qarşısı yalnız dövlətlərin, beynəlxalq təşkilatların və cəmiyyətin birgə səyi ilə alınır. Müasir dövrdə humanitar dəyərlərin, sülhün və ətraf mühitin qorunması üçün kütləvi qırğın silahlarına qarşı sıx nəzarət və qlobal həmrəylik vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Kütləvi qırğın silahları – bir anda çoxlu sayda insanı, canlı orqanizmi və infrastruktur obyektlərini məhv etməyə, geniş ərazidə ölüm və dağıntı yaratmağa qadir olan, xüsusilə nüvə, kimyəvi, bioloji və radioloji silah növlərini əhatə edən təhlükəli silahlardır.
Əsas növlər nüvə silahları, kimyəvi silahlar, bioloji silahlar və radioloji (çirkli bomba) silahlardır. Bəzən yüksək partlayıcı maddələr də bu qrupa daxil edilir.
Nüvə silahı atom nüvəsinin parçalanması və ya birləşməsi nəticəsində böyük enerji buraxır, partlayış zamanı radiasiya, istilik və şok dalğası yayılır, böyük insan tələfatı və ekoloji fəlakətə səbəb olur.
Kimyəvi silahlar müxtəlif zəhərli maddələrin (məsələn, xardal qazı, zarin) qaz, maye və ya toz şəklində yayılması ilə insan, heyvan və bitkiləri zəhərləyir, ağır yaralanma və ölümə səbəb olur.
Bioloji silahlar xəstəlik törədən mikroorqanizmlər və toksinlər vasitəsilə yoluxucu xəstəliklər, epidemiyalar, kütləvi ölüm və uzunmüddətli humanitar fəlakətlər yaradır.
Radioloji silahlar partlayış və ya başqa yolla radioaktiv maddələri geniş əraziyə yayır, radiasiya zədələri, xərçəng hallarının artması və ekoloji çirklənmə yaradır.
Beynəlxalq müqavilələr və konvensiyalar (NPT, CWC, BTWC), həmçinin BMT və MAQATE kimi təşkilatlar vasitəsilə bu silahların yayılması, istehsalı və istifadəsi ciddi nəzarətdə saxlanılır.
Minlərlə insanın ölümünə, ağır yaralanmasına, ekoloji çirklənməyə, psixoloji travmalara, iqtisadi geriləməyə və qlobal təhlükəsizliyin pozulmasına gətirib çıxarır.
ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa, Böyük Britaniya, Hindistan, Pakistan, Şimali Koreya və İsrail dünyada nüvə silahına malik ölkələr sırasındadır.
Dövlətlərarası əməkdaşlıq, beynəlxalq hüquq və nəzarət, silahsızlaşdırma proqramları, sanksiyalar və ictimai maarifləndirmə bu silahların yayılmasının və istifadəsinin qarşısını almaq üçün əsas vasitələrdir.
