Kütüm : Balığın Xüsusiyyətləri, Faydaları

Azərbaycan təbiəti özünün zəngin su ehtiyatları, bioloji müxtəlifliyi və bənzərsiz ekosistemi ilə seçilir. Bu zənginliklər içərisində Xəzər dənizi və ona tökülən çaylar, əsrlər boyu həm bölgənin iqtisadiyyatına, həm də xalqın mətbəx mədəniyyətinə böyük təsir göstərib. Xəzər dənizi və onun sahilboyu əraziləri, həmçinin Kür çayı və digər böyük su hövzələri ölkəmizin həyatında vacib rol oynayan bir sıra qiymətli balıq növlərinə ev sahibliyi edir. Bu balıqlar arasında xüsusi yeri və məxsusi dəyəri olan növlərdən biri də kütüm balığıdır.

Kütüm Balığının Bioloji Xüsusiyyətləri

Kütüm balığı (latınca adı Rutilus frisii kutum) – Xəzər dənizində və ona tökülən çaylarda yayılan, ailəsinə görə karp balıqlarına aid olan qiymətli balıq növlərindən biridir. Kütüm balığının uzunluğu adətən 30-60 sm arasında olur, lakin bəzən 70 sm-dən də böyük nümunələrə rast gəlinir. Onun çəkisi isə 1-2 kiloqramdan başlayaraq, yaxşı şəraitdə 5 kiloqrama qədər çata bilir.

Kütümün bədəni yanlardan sıxılmış, uzunsov formadadır. Başının ön hissəsi bir qədər yastı, ağızı isə nisbətən kiçik və aşağı hissədə yerləşir. Bədəninin üstü mavi-boz, yanları gümüşü, qarnı isə ağ rəngdədir. Balığın pulcuqları orta böyüklükdə və sıx olur. Yüzgəcləri isə qısa, lakin güclüdür və ona axınlara qarşı dözümlülük verir.

Yayılma Arealı və Yaşayış Mühiti

Kütüm əsasən Xəzər dənizində, xüsusilə Azərbaycan, İran və Türkmənistan sahillərində, həmçinin Kür, Volqa, Kura, Sefidrud kimi Xəzərə axan böyük çaylarda yayılıb. Bahar aylarında kütüm balığı kürü tökmək məqsədilə çaylara doğru hərəkət edir. Bu zaman Kür çayı və onun qolları kütümün əsas kürüləmə ərazilərinə çevrilir. Suyun temperaturu 14-18°C olduqda, kütüm balığı kütləvi şəkildə kürüləməyə başlayır. Suyun axını, temperatur və oksigen miqdarı kütümün yaşamasında mühüm rol oynayır.

Xəzərdə yaşayan kütüm balığı şirin suya, xüsusilə axar çaylara kürü vermək üçün daxil olur. Bu balıqlar adətən dərin və sərin sularda, daşlıq və qumsal sahələrdə yaşayırlar. Onlar gündüz əsasən dərinlikdə, axşam və səhər isə dayaz sahələrdə aktiv olur.

Kütüm Balığının Qidalanma Xüsusiyyətləri

Kütüm balığı təbii şəraitdə əsasən zooplankton, kiçik balıqlar, xərçəngkimilər, müxtəlif həşəratlar və onların sürfələri, su bitkiləri ilə qidalanır. Gənc balıqlar əsasən plankton və kiçik orqanizmlərlə, böyüklər isə daha iri qidalarla – balıq sürfələri, xərçəngkimilər və böcək sürfələri ilə bəslənir. Kütüm balığı üçün seçilən yemlər, xüsusilə balıqçılıqda, çox önəmlidir. Onun ən sevdiyi yemlərdən biri soxulcan, çay xərçəngi, balıq sürfələri, qarışıq yemlər, müxtəlif böcək və qurdlar hesab olunur.

Kütüm balığını tutmaq istəyən balıqçılar üçün əsas yemlər arasında çay xərçəngi ətindən hazırlanmış yemlər, və ya canlı soxulcanlar çox effektivdir. Süni yemlərdən də istifadə olunsa da, təbii yemlər daha tez nəticə verir.

Kütüm Balığının İqtisadi və Ekoloji Əhəmiyyəti

Kütüm balığı həm Azərbaycanda, həm də Xəzər regionunda balıqçılıq üçün ən əhəmiyyətli növlərdən biridir. Onun ətinin həm ləzzətli, həm də faydalı olması, bazar qiymətinin yüksəkliyi bu balığa olan tələbatı artırır. Eyni zamanda, kütüm balığının təbii populyasiyasının qorunması və çoxaldılması da ətraf mühit üçün önəmlidir. Son illər intensiv balıq ovu və ekoloji problemlər səbəbindən kütüm balığının sayı azalmışdır və onun qorunması məqsədilə müxtəlif tədbirlər görülür.

Azərbaycanda kütüm balığı Xəzər dənizinin, xüsusilə də Kür çayının ekoloji balansında mühüm yer tutur. Kütüm balığı həm qida zəncirində, həm də balıqçılıq sənayesində strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Azərbaycan Mətbəxində Kütüm Balığı

Kütüm balığı əsrlərdir Azərbaycan mətbəxində özünəməxsus mövqeyə malikdir. Ən məşhur yeməklərdən biri “kütüm ləvəngi”dir. Ləvəngi Azərbaycan mətbəxinin incilərindən hesab olunur və əsasən balıq (xüsusilə kütüm), qoz, soğan, narşərab, ədviyyat və digər əlavələrdən hazırlanır. Kütüm balığı ləvəngi üçün ən ideal balıqlardan biri sayılır.

Kütüm ləvəngisinin hazırlanma qaydası:
Balığın içi təmizlənir, duz və ədviyyatlarla ovulur. Qoz, soğan, narşərab və bəzən alça turşusu qarışdırılıb balığın içinə doldurulur. Balıq sobada və ya manqalda bişirilir. Nəticədə həm aromatik, həm də doyumlu bir yemək alınır. Toylar, bayram süfrələri və xüsusi qonaqlıqlarda kütüm ləvəngisi Azərbaycan mətbəxinin əvəzsiz təamı kimi süfrəyə gətirilir.

Kütüm balığından həmçinin qızartma, plov, balıq dolması, buğlama və digər milli yeməklər də hazırlanır. Hər bir bölgədə balığın hazırlanma qaydası fərqli olsa da, əsas məqam onun təzə və keyfiyyətli olmasıdır.

Kütüm Balığının Sağlamlıq Üçün Faydaları

Kütüm balığı tərkibi ilə son dərəcə faydalı bir qida məhsuludur. Onun ətində yüksək miqdarda zülal, A, D, E vitaminləri, omeqa-3 yağ turşuları və minerallar var. Bu maddələr ürək-damar sisteminin, beyin fəaliyyətinin və immunitetin gücləndirilməsi üçün vacibdir.

• Zülal baxımından zəngindir – Orqanizmin bərpası və inkişafı üçün ideal bir mənbədir.
• Omeqa-3 yağ turşuları – Qan dövranını yaxşılaşdırır, ürək və beyin üçün faydalıdır.
• A və D vitaminləri – Görmə, sümük və dəri sağlamlığını qoruyur.
• Yüngül və asan həzm olunan – Uşaqlar və yaşlılar üçün rahatlıqla istifadə edilə bilər.

Bütün bu faydalar kütüm balığını gündəlik rasiona daxil etməyi tövsiyə edən həkimlərin əsas arqumentlərindəndir.

Kütüm Balığının Tutulma Zamanı və Qaydaları

Kütüm balığının ən çox tutulduğu dövr yaz aylarıdır. Baharın ortasından başlayaraq, kütüm balığı kürü tökmək üçün çaylara hərəkət edir və bu zaman ən aktiv olur. Balıqçılar adətən axşam və səhər saatlarında, axar sulu və dərin yerlərdə ovu daha uğurlu hesab edirlər.

Kütüm balığının ovunda istifadə olunan əsas üsullar – tor, ov çubuğu və sintetik yemlərdir. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, kütüm balığının ovunda bəzi məhdudiyyətlər var və balıq ovu müəyyən dövrlərdə qadağan edilir ki, bu da balığın populyasiyasını qorumaq məqsədi daşıyır.

Kütüm Balığı Bazar Qiymətləri və Satışı

Azərbaycanda kütüm balığı həm bazarlarda, həm də restoranlarda yüksək qiymətlərlə təklif olunur. Balığın qiyməti əsasən onun çəkisi, təravət dərəcəsi və mövsümə görə dəyişir. Yaz-yay aylarında, xüsusilə kürü dövründə kütüm balığının qiyməti bir qədər yüksəlir.

Kütüm balığı ilə bağlı istehlak mədəniyyəti formalaşıb: bəzi ailələr onu bayram süfrəsinə, bəziləri isə gündəlik yemək kimi seçir. Restoranlarda və qonaqlıqlarda isə xüsusi sifarişlə kütüm ləvəngisi təqdim olunur.

Kütüm Balığı: Rus Dilində və Regionda

Kütüm balığı rus dilində “Кутум” (kutum) və ya bəzən “белый лещ” (ağ çapaq) kimi tanınır. Xəzər hövzəsinin digər ölkələrində də bu balıq populyardır və eyni zamanda qiymətli sayılır. İran, Türkmənistan və Rusiya ərazilərində kütüm balığı eyni dərəcədə sevilir və fərqli üsullarla bişirilir.

Kütüm Balığının Mədəni və Tarixi Yeri

Kütüm balığı Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında, xüsusilə sahilboyu rayonlarda özünəməxsus yerə sahibdir. Balıqçılıq sənətinin bir parçası olan kütüm balığı ilə bağlı bir çox rəvayətlər, nağıllar və atalar sözləri var. Oğuz dastanlarında, Xəzər sahilində yaşayan tayfaların məişətində də kütüm balığına rast gəlmək mümkündür. Çünki bu balıq min illər boyu region əhalisinin qida və gəlir mənbəyi olub.

Kütüm Kutu və Kütüm Yemi

Son illər bazarda “kütüm kutu” və ya “kütüm yemi” adı ilə satılan xüsusi qida əlavələrinə rast gəlinir. Bu məhsullar əsasən balıqçılıq üçün hazırlanır və təbii yemlərin (soxulcan, xərçəngkimilər) qarışığından ibarət olur. Kütüm balığını cəlb edən spesifik qoxulara və maddələrə malik olan bu yemlər balıqçılar arasında getdikcə populyarlaşır.

Kütüm Balığı və Ekoturizm

Azərbaycanın su hövzələri ilə bağlı ekoturizmin inkişafı çərçivəsində, kütüm balığı da turistlər üçün maraqlı obyektlərdən birinə çevrilib. Balıqçılıq turizmi, xüsusilə Xəzər dənizi sahillərində və Kür çayı boyunca yerli və xarici turistlər üçün təşkil olunur. Onlar həm təbiətlə ünsiyyət, həm də balıq tutmaq və yerli mətbəxin təamlarından dadmaq imkanı qazanırlar. Bu isə kənd yerlərində əlavə gəlir və məşğulluq yaradır.

Kütüm balığı Azərbaycanın təbiətinin, dəniz və çaylarının bir simvoludur. Onun həm bioloji, həm iqtisadi, həm də mədəni baxımdan əhəmiyyəti böyükdür. Qədimdən bəri xalqımızın süfrəsini bəzəyən, sağlamlıq üçün vacib olan kütüm balığı müasir dövrdə də öz populyarlığını qoruyub saxlayır. Xəzərin zəngin ekosisteminə töhfə verən bu balıq növü, həmçinin Azərbaycan mətbəxinin ləzzətli yeməklərində də sevilir. Kütüm balığının qorunması, rasional istifadəsi və ekoloji balansın saxlanması hər bir vətəndaş üçün vacib vəzifədir. Onun düzgün ovlanması və təbiətin qaydalarına uyğun olaraq istehlak olunması gələcək nəsillərə təbii sərvətimizin saxlanılmasını təmin edəcək.

Ən Çox Verilən Suallar