Şərqi Avropa tarixi minilliklər boyu fərqli xalqların, dövlətlərin və mədəniyyətlərin toqquşma və qovuşma məkanı olub. Tarixin ən önəmli dövlət qurumlarından biri də Kiyev Rus dövləti kimi tanınan böyük slavyan dövlətidir. Bu dövlət IX-XIII əsrlər arasında Şərqi Avropanın siyasi, iqtisadi və mədəni həyatında həlledici rol oynayıb. Kiyev Rus dövləti yalnız Rusiya tarixində deyil, həmçinin Ukrayna və Belarus kimi ölkələrin milli şüurunda, dövlətçilik ənənəsində xüsusi yer tutur. Əsrlər boyunca bu dövlətin tarixi, quruluşu, idarə sistemi, iqtisadiyyatı, dini həyatı və beynəlxalq əlaqələri elmi araşdırmaların və tarixi araşdırmaların əsas mövzusu olub.
Kiyev Rus dövləti ilk növbədə slavyan qəbilələrinin siyasi birliyi, onların öz torpaqları üzərində mərkəzləşdirilmiş idarəetməyə keçidi və yeni dövlətçilik ənənəsinin formalaşması ilə seçilir. Bu dövlətin yaranması və inkişafı qədim şərq slavyan tayfalarının tədricən şəhər tipli icmalarda birləşməsi, ticarət yollarının fəal istifadəsi və xarici təsirlərin qəbul edilməsi prosesi ilə sıx bağlı idi. Kiyev Rus dövlətinin mərkəzi Kiyev şəhəri olmuş, burada hökmdar – knyaz iqamətgahı yerləşmişdi. Dövlətin siyasi və sosial həyatı, dini və mədəni münasibətləri, xarici siyasəti və iqtisadi əlaqələri bu dövrdə bütün Şərqi Avropa üçün nümunəvi rol oynamışdır.
Kiyev Rus dövləti təkcə siyasi və hərbi gücü ilə deyil, həm də xristianlığın qəbul edilməsi, yazılı mədəniyyətin inkişafı, ticarətin genişlənməsi və dövlət idarəçiliyində yeni prinsiplərin tətbiqi ilə tanınır. Bu dövlətin mövcudluğu dövründə şəhərlərin sayı, əhalinin sıxlığı və iqtisadi potensialı xeyli artıb. Rus knyazlarının diplomatiyası və hərbi siyasəti, qonşu dövlətlərlə münasibətləri, həmçinin daxili islahatlar bu dövlətin tarixində dərin iz qoyub. Kiyev Rus dövləti Yaxın və Uzaq Şərqin, Bizans imperiyasının, Skandinaviyanın və digər Avropa dövlətlərinin siyasi və ticarət dairəsində mühüm yer tutub. Bu dövlətin dağılması isə bütün regionun siyasi xəritəsində yeni mərhələnin başlanmasına səbəb olub.
Kiyev Rus dövlətinin yaranma tarixi
Kiyev Rus dövləti IX əsrin ikinci yarısında, əsasən, şərq slavyan tayfalarının birləşməsi nəticəsində meydana gəlib. Dövlətin əsasını “varyaqlar” kimi tanınan vikinqlər qoymuşdur. Ənənəvi tarixi mənbələrdə Rurik və onun nəsli bu dövlətin qurucusu kimi göstərilir. Rurikovlar sülaləsi sonradan dövlətin idarəçiliyində həlledici rol oynayıb.
Kiyev şəhəri dövlətin siyasi və inzibati mərkəzinə çevrilib. IX əsrin sonunda və X əsrin əvvəllərində Oleg, İqor, Olqa və Svyatoslav kimi knyazlar Kiyev Rus dövlətinin ərazisini genişləndirib, siyasi və hərbi baxımdan gücləndiriblər. Bu dövr Şərqi Avropa tarixində yeni dövlətçilik mərhələsinin başlanğıcı kimi qiymətləndirilir.
Dövlətin idarəetmə və sosial strukturu
Kiyev Rus dövlətində monarxiya idarəetmə forması mövcud idi. Dövlətin başında “knyaz” adlanan hökmdar dayanırdı. Knyazın əsas dayağı onun ailəsi – Rurikovlar sülaləsi və yüksək zadəganlar idi. İdarəetmədə “drujina” (hərbi-dini müşayiətçilər) mühüm rol oynayırdı.
Sosial strukturda knyaz və zadəganlardan başqa, azad kəndlilər, şəhər əhalisi və qul statusunda olan təbəqələr vardı. İctimai həyatın tənzimlənməsi üçün “pravda” adlanan hüquqi kodeks və adət-ənənələr tətbiq edilirdi. Bütün bunlar dövlətin dayanıqlı və nizamlı idarəetmə sisteminə əsaslanırdı.
İqtisadiyyat və ticarət əlaqələri
Kiyev Rus dövləti əsasən kənd təsərrüfatına söykənirdi. Taxıl, arpa, darı və digər məhsulların becərilməsi iqtisadiyyatın əsasını təşkil edirdi. Heyvandarlıq, balıqçılıq və ovçuluq da geniş yayılmışdı. Şəhərlərdə sənətkarlıq, dulusçuluq və dəri emalı kimi peşələr inkişaf etmişdi.
Ticarət Kiyev Rus dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun əsas göstəricilərindən biri idi. “Varangiyalardan yunanlara qədər” adlı məşhur ticarət yolu bu dövlətin ərazisindən keçirdi. Bizans, Skandinaviya, Volqa Bolqarıstanı, Orta Asiya və digər regionlarla geniş ticarət əlaqələri mövcud idi. Qızıl, gümüş, ipək, dəri və digər əmtəələr alver predmetinə çevrilmişdi.
Xristianlığın qəbul edilməsi və mədəni inkişaf
Kiyev Rus dövləti 988-ci ildə knyaz Vladimir tərəfindən xristianlığı dövlət dini kimi qəbul edib. Bu addım dövlətin mədəni və siyasi inkişafında inqilabi rol oynadı. Xristianlıqla birlikdə yazı mədəniyyəti, kitabxanalar, məktəblər və dini abidələr sürətlə yayıldı.
Kiyev Rus dövründə “İlk Xronika”, “Osvyatoslavın Vasiyyətləri”, “Rus Pravdası” kimi yazılı mənbələr meydana çıxdı. İkonar və freskalar, daş məbədlər və zəngin kitabxanalar ölkənin mədəni həyatında yeni dövr başlatdı. Dini və mədəni ənənələr bütün regionda yayılıb.
Hərbi güc və qonşu dövlətlərlə münasibətlər
Kiyev Rus dövləti güclü hərbi potensiala malik idi. Ordunun əsasını “drujina” və knyazın fərdi dəstələri təşkil edirdi. Dövlətin coğrafi mövqeyi və hərbi strategiyası sayəsində qonşu dövlətlərlə uğurlu müharibələr aparılırdı.
Bizans imperiyası ilə hərbi və siyasi əlaqələr, Volqa Bolqarıstanı, Peçeneqlər, Xəzər xaqanlığı və digər dövlətlərlə münasibətlər regionda güc balansına təsir edirdi. Dövlət bəzən qonşularına qarşı müdafiə, bəzən isə işğal və ticarət məqsədilə yürüşlər təşkil edirdi.
Şəhərsalma və memarlıq irsi
Kiyev Rus dövründə şəhərsalma və memarlıq sahəsində böyük nailiyyətlər əldə olunmuşdur. Kiyev, Novqorod, Smolensk, Çerniqov kimi şəhərlər dövlətin ən iri mədəni və iqtisadi mərkəzlərinə çevrilib. Şəhərlərdə qalalar, daş kilsələr, monastırlar, karvansaralar və bazarlar tikilib.
Məscidlər, zəng qüllələri, freskalarla bəzədilmiş dini abidələr o dövrün memarlıq və incəsənət səviyyəsini əks etdirir. Şəhərsalma ənənələri sonrakı əsrlərdə də Rusiya, Ukrayna və Belarusun memarlıq irsinə təsir edib.
Kiyev Rus dövlətinin dağılması və tarixi əhəmiyyəti
XII əsrin sonu – XIII əsrin əvvəllərində dövlət daxili çəkişmələr və monqol-tatar yürüşləri nəticəsində zəifləyib. Knyazlar arasındakı taxt-tac müharibələri, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi dövlətin dağılmasına gətirib çıxardı. 1240-cı ildə Kiyev şəhəri monqollar tərəfindən dağıdıldı və dövlət faktiki olaraq süqut etdi.
Bununla belə, Kiyev Rus dövləti Şərqi Avropanın dövlətçilik tarixində yeni səhifə açdı. Onun hüquqi, mədəni və dini ənənələri sonrakı rus, ukrayna və belarus dövlətlərinin formalaşmasında əsas baza rolunu oynadı. Dövlətin tarixi əhəmiyyəti bu xalqların milli yaddaşında hələ də canlı qalır.
Kiyev Rus dövlətinin əsas faktları (cədvəl)
| Göstərici | Məlumat |
|---|---|
| Yaranma tarixi | IX əsrin ikinci yarısı (təqr. 882-ci il) |
| Mərkəzi şəhər | Kiyev |
| Dövlətin qurucusu | Rurik və nəsli |
| Rəsmi din | Xristianlıq (988-ci ildən) |
| Ən güclü dövr | X-XI əsrlər |
| İqtisadi əsas | Kənd təsərrüfatı, ticarət, sənətkarlıq |
| Dağılma səbəbi | Daxili çəkişmələr, monqol-tatar yürüşləri |
| Dağılma tarixi | 1240-cı il (Kiyevin monqollar tərəfindən tutulması) |
Kiyev Rus dövləti yalnız Şərqi Avropanın deyil, ümumilikdə Avrasiya məkanının tarixi inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış siyasi, iqtisadi və mədəni mərkəzlərdən biri olub. Bu dövlətin yaranması slavyan xalqlarının milli şüurunun, dövlətçiliyinin və sosial-mədəni irsinin formalaşmasına zəmin yaradıb. Xristianlığın qəbul edilməsi ilə ölkənin mədəni həyatı sürətlə inkişaf edib, yazılı mənbələr, incəsənət və memarlıq abidələri yeni dövrün başlanğıcını qoyub. Ticarət yolları, şəhərsalma ənənələri və hərbi güc Kiyev Rus dövlətini regionun ən nüfuzlu qüvvəsinə çevirib. Dövlətin süqutu isə yeni siyasi reallıqların yaranmasına, Moskva knyazlığının və digər dövlətlərin formalaşmasına zəmin yaradıb. Kiyev Rus dövləti bu gün də tarixşünaslıqda, mədəniyyət və ictimai fikirdə əsaslı iz buraxmış, bir çox xalqların ortaq keçmişinin simvoluna çevrilib.
Ən Çox Verilən Suallar
Kyiv Rus dövləti 9-cu əsrin sonunda, təqribən 882-ci ildə Şərqi Slav tayfalarının birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. Bu proses knyaz Olegin Novqoroddan Kyivə enərək burada hakimiyyəti ələ keçirməsi ilə baş verir. Kyiv şəhəri bu tarixdən sonra dövlətin siyasi və mədəni mərkəzinə çevrilmişdir. Dövlətin yaranması həm siyasi birliyin formalaşmasına, həm də ticarət yollarının nəzarət altına alınmasına şərait yaratmışdır.
Dövlətin əsasını qoyan şəxs olaraq knyaz Oleg göstərilir. O, Rurik sülaləsinin nümayəndəsi olub, əvvəlcə Novqorodda hökmranlıq etmiş, sonra isə Kyivə enərək buradakı əraziləri ələ keçirmişdir. Bu hadisə Kyiv Rus dövlətinin siyasi təməlini qoymuş və onu regionun əsas güc mərkəzlərindən birinə çevirmişdir.
Dövlət Şərqi Slav tayfalarının – polyanlar, drevlyanlar, severyanlar və radimiçlər kimi müxtəlif tayfaların birləşməsindən formalaşmışdır. Bu tayfalar əvvəllər müstəqil yaşayırdı, lakin siyasi və iqtisadi səbəblər onları bir dövlət ətrafında birləşməyə sövq etmişdir. Knyazların idarəçiliyi altında bu tayfalar mərkəzləşmiş hakimiyyətə tabe edilmişdir.
Dövlət 10-11-ci əsrlərdə, xüsusilə I Vladimir və Yaroslav Müdrikin dövründə ən qüdrətli dövrünü yaşamışdır. Bu dövrdə dövlətin ərazisi genişlənmiş, hüquq sistemi formalaşmış və xristianlıq dövlət dini kimi qəbul edilmişdir. Ticarət, mədəniyyət və xarici əlaqələr sahəsində də əhəmiyyətli irəliləyişlər baş vermişdir.
988-ci ildə I Vladimir tərəfindən xristianlığın qəbul edilməsi Kyiv Rus dövlətinin tarixində mühüm dönüş nöqtəsi olmuşdur. Bu addım dövlətin Bizansla siyasi və mədəni əlaqələrini gücləndirmiş, eyni zamanda daxili birliyi möhkəmləndirmişdir. Xristianlıq dini əsaslı hüquqi və inzibati sistemin formalaşmasına təsir göstərmişdir.
Kyiv Rus dövləti əsasən Bizans imperiyası, Xəzər xaqanlığı, Bolqar çarlığı və Peçeneqlərlə münasibətdə olmuşdur. Bu münasibətlər bəzən ticarət, bəzən də müharibə şəklində özünü göstərmişdir. Xüsusilə Bizansla həm diplomatik, həm də hərbi əlaqələr çox önəmli olmuşdur.
Dövlətin zəifləməsi bir neçə səbəblə bağlıdır. Əsas səbəblər arasında daxili knyaz münaqişələri, iqtisadi çətinliklər və kənar hücumlar yer alır. 12-ci əsrdən etibarən dövlət bir neçə knyazlığa parçalanmağa başladı və bu, ümumi müdafiə və siyasi birlik imkanlarını zəiflətdi.
Dövlətin süqutuna əsas səbəb 13-cü əsrdə monqol-tatarların hücumu olmuşdur. 1240-cı ildə Batu xanın ordusu Kyiv şəhərini ələ keçirərək talan etmişdir. Bu hadisə ilə Kyiv Rus dövlətinin siyasi və iqtisadi gücü tamamilə sarsılmış və dövlət varlığını itirmişdir.
Dövlətin ən mühüm mədəni irsi ‘Russkaya Pravda’ adlı hüquq məcəlləsidir. Bu sənəd o dövr üçün inkişaf etmiş hüquq sistemini əks etdirir. Həmçinin pravoslav xristianlıq və Slavyan əlifbası da dövlətdən sonrakı Slavyan xalqlar üçün mühüm irs olmuşdur.
Kyiv Rus dövləti müasir Ukrayna, Rusiya və Belarus dövlətlərinin tarixində mühüm yer tutur. Hər üç ölkə öz tarixi köklərini bu dövlətdən götürür. Xüsusilə Ukrayna bu dövləti öz milli identitetinin başlanğıc nöqtəsi hesab edir.
