Laçın rayonunun dağ silsilələri boyu dalğalanan yaylaq yolları, şəlalələrə baxan qızılı otlaqları və qayalı bitki təbəqələri təkcə landşaft bəzəyi deyil, onlarla kəndin əsrlərlə formalaşdığı etno-ekoloji laboratoriyadır. Qaragöl tərəfdən qalxan səhər sisinin altında gah alban məbədi silueti, gah da günəşdən yanıq çoban koması görünür; bu mənzərədə insan izinin təbiətlə süzülmüş ahəngi dərhal hiss olunur. Laçın kəndləri Zəngəzur dağ qapısının hər iki tərəfində ucalan “U” formalı vadilərə səpələnib, buna görə də hər yaşayış məntəqəsi öz havaya uyğun mikroiqlim, öz torpağa xas məhsul yetişdirir. Ən ucqar dərədə yerləşən Qayğı kəndinin qozu ilin sonunda Şuşa bazarının axtarılan malı olur, Qorçu tərəfdə çiçək açan çiriş isə paytaxt restoranlarının menyusuna düşür. Dağ çayı hər kəndin altından axdıqca daş dibinə yığılan travertin təbəqələri balıq yuvası yaradır; yay şöləsində su səsilə saz havası qarışır, bu harmoniya nəsillərin yaddaşında elə “Laçın ahəngi” adı ilə qalıb. Regionun 1992-2020 işğal dövrü kənd həyatının səs-küylü ritmini susdurdu, amma geri qayıdan sakin ilk növbədə çardağının taxta pilləsini, təsərrüfatının su arxını bərpa etdi; çünki kənd ləyaqəti taxta, su və torpaqda dirilir. İndi Laçının kəndləri yenidən qurulan yollar, damcılı suvarma xəttləri, külək turbinləri fonunda köhnə daş bəndlərin mühafizə etdiyi hekayələri danışır. Bu hekayələr hələlik qazılmış təsərrüfat mənbələrində yox, südlü çay içən qocanın baxışında, daşa yonulmuş naxışda və axşamçağı tütəkli ələmdə yaşayır. Hər kənd özünə məxsus dialekt intonasiyası, folklor motivi və əkin kulturası ilə Qarabağ bərpa səhnəsinin fərqli oktavasıdır. 2025-ci ildən Laçın Beynəlxalq Hava Limanının işə düşməsi bu kəndləri turist atlasına yaxınlaşdırdı; amma yolçunun əsl xəritəsi hələ də qocaların əl işarəsində, çay kənarındakı söyüd kölgəsində gizlidir. Elə buna görə Laçın kəndlərinin adını oxumaq kifayət deyil, ona qulaq asmaq lazımdır; çünki hər adın arxasında qayaya dəyən yel səsi, uzaq yaylaqdakı zurnanın köks ötürməsi var.
Zabux: dağ-keçid coğrafiyasında strateji məntəqə
Zabux kəndi Laçın dəhlizinin dərhal kənarında yerləşməklə regionun həm tarixi, həm müasir strateji düyün rolunu oynayır. Kənd Qaragölçay dərəsinin sıx meşə massivlərinə açılan tək dar boğazı nəzarətdə saxlayır və orta əsrlərdə karvanların istirahət dayanacağı olub. İndi Zabuxda bərpa edilən “Üçməmməd” su dəyirmanı kəndlinin taxılını üyüdür, balaca bənddə toplaşan çay suyu günorta istisində gümüşü balıqları cərgəyə düzür. 2024-cü ildə çəkilən 35/10 kV-luq yarımstansiya gün çıxandan gün batana qədər elektrik təminatını stabilləşdirib, evlərin damında günəş paneli zolaqları elə sırğa kimi düzülüb.
Zabuxun əkin torpaqları relyefə görə pillələnir; ən aşağı pillədə yonca, orta qatda lobya-noxud qatı, yuxarı platonu isə kartof-qarağat sahələri təşkil edir. Bir hektarın məhsulundan il ərzində 18 ton kartof yığılır; bunun 30 faizi soyutma istehsal müəssisəsinə gedir. Kənddə 60 başlıq iribuynuzlu heyvandarlıq məntəqəsi var, amma sakinlər yaylıqda mal otarmaq üçün hələ də ənənəvi “zor” sistemindən – növbəli çoraq sahiblənməsindən – istifadə edir. Zabux məktəbində 120 şagird təhsil alır; yeni STEAM kabineti 3D printerdə qırmızı gildən “Qaragöl” abidəsinin maketini çap edib.
Sus kəndi: mineral bulaqlar diyarı
Sus Laçının ən çox bulaq adı yaddaşı saxlayan kəndidir; “Şamlı bulax”, “Qara su”, “Şabalıd çeşmə” kimi su mənbələri kənd atlasında ayrıca xəritə bloku yaradır. Pənbək çayı buradan başlayıb Zabux dərəsinə enərkən dolama ərimiş əhəng layları formalaşdırır, bu laylar bulaq suyuna kalsium qatı verir. Hidrogeoloqların 2023-cü il hesabatına görə Sus bulaqlarının mineral tərkibi Kəlbəcər İstisu resursuna yaxınlaşıb; artıq balneoloji sanatoriya layihəsi üçün hidro-sertifikat alınıb.
Kənd dağətəyi terasında yerləşdiyindən, bağçılıq əsas dolanışıq sahəsidir: alça, armud, albalı və ərik bağları 260 hektar sahəni əhatə edir. 2025-ci ildə damcılı suvarma xətlərinin çəkilməsi hektar başına meyvə yığımını 12-den 18 tona yüksəldib. Sus sakini payız yarmarkasında “Şabalıd çeşmə”nin qatı suyu ilə yuyulmuş yarma sıyığını satır; turist onun əvvəlcə suyu, sonra sıyığı “dadına bax” prinsipini təqdir edir. Ən yüksək təpədə XVI əsr müdafiə qalasının xarabalığı duran Sus kəndi həm də fototurizm üçün ideal rəsəd nöqtəsidir.
Güləbird: hidroenerji və nar bağlarının üzvü
Güləbird kəndi adını çay vadisində boz-qızılı çiçək açan “güllübərdə” bitkisindən alır. 2020-ci ildə işğaldan azad edilən kimi burada 8 MW gücündə kiçik su elektrik stansiyası bərpa olundu və 2021-ci ilin fevralında yenidən şəbəkəyə qoşuldu; kənd həm öz, həm də qonşu yaşayış məntəqələrinin enerji tələbatını qarşılayır. Güləbirdin hidroenerji kanalında balıq tədqiqat stansiyası fəaliyyətə başlayıb; söyüd kölgəsində yetişdirilən “xan sazanı” qastronomiya festivalında xüsusi nominasiya qazandı.
Kəndin 180 hektar nar bağları Laçın meşələrinin qəhvəyi meşə torpağında yetişir; “Şirvanşah” sortunun qalın qabığı daşımanı asanlaşdırır və İrana ixracatın 40 faizini təmin edir. 2024-cü ildə açılmış “Nar&Bal” emal sexi tördən süzülmüş dağ balının və nar konsentratının qarışığından enerji şirəsi istehsal edir. Məhsulun ilk partiyası Bakı BioExpo sərgisində təqdim olundu. Kənd məktəbində qızlar nar qabığından təbii boya hazırlayıb xalça iri guşələrini “nar çiçəyi” rənginə boyayırlar.
Hüsülü: xalça ilməsinin beşiyi
Hüsülü kəndi qədim “Hüsüli” xalça məktəbinin mərkəzi kimi tanınır; burada toxunan “Maral quşu” ornamentli xalça XIX əsrdə Qafqaz sərgisində qızıl medala layiq görülmüşdü. İndi bu ənənə “Hüsülü İlmə” kooperativi çərçivəsində bərpa olunur; 40 toxucu qadın “Köç yolu”, “Sarı zolaq” kimi mövzularla məhdud tirajlı xalçalar toxuyur. Baylor Universitetinin muzeyi 2025-ci ilin martında bu xalçalardan yedisini daimi ekspozisiyaya daxil edib.
Kəndin ətrafı soyuğa davamlı ardıc meşəsi ilə örtülü olduğundan, yun ipliyi bitki boyalarına uzunmüddətli rəng sabitliyi qazana bilir. Çehri, sarıkök, zoğal qabığı və qoz ləpəsi ən çox istifadə edilən boya xammalıdır. Hüsülüdə 2023-cü ildən “Xalça turu” proqramı start götürüb; qonaqlar 3 gün ərzində ip təmizləmə, boyama, ilmə atma və kəsim mərhələlərini təcrübədən keçirir, sonda 30×30 sm suvenir xalça ilə ayrılır.
Qorçu: dağ turizminin giriş qapısı
Qorçu kəndi Laçın Beynəlxalq Hava Limanına ən yaxın yaşayış məntəqəsidir və dağ turizmi marşrutlarının start nöqtəsi rolunu oynayır. Kənddə 2025-ci ildə açılan 45 otaqlı “Alagöz Chalet” mehmanxanası kənd üslublu daş-şifer fasadı ilə körpü rolunu oynayır: içəridə modern SPA, çöldə isə qaratikan çəpərləri ilə bölünmüş bağ yataqları. Qorçunun dolama yolu “Alagöz zirvəsi”nə 12 kilometrlik trekking marşrutu təqdim edir; beşinci kilometrdə “Qartal yuvası” adı ilə observatoriya meydançası yerləşir.
Əlavə olaraq, Qorçuda isti- soyuq su mənbələrinə dayanan hidroterapiya təsisləri layihələndirilir; geotermal analizin ilkin nəticələrinə görə su 38°C temperaturda, sodyum-kalsium bikarbonat tərkibli çıxır. Yerli icma kooperativi turizm gəlirinin 15 faizini məktəb təqaüd fonduna yönəldir; artıq iki şagird aviasiya mühəndisliyi ixtisasında təhsil almağa başlayıb.
Ağoğlan: alban irsi və gavalı bağları
Ağoğlan kəndinin təpəsində VI əsr Ağoğlan monastırı ucalır; alban memarlığının nərgiz gözlü oxşarlığına malik abidə dirçəldikdən sonra ildə minlərlə ziyarətçini qəbul edir. Monastırı kəndlə birləşdirən qədim döşəmə yolunun 700 metrlik hissəsi dövrəvi daşlarla restavrasiya olunub, yüklü at arabaları bu yolla festival günlərində yürüş edir. Abidənin aşağı hissəsində arxeoloqlar alban heykəlcikləri və gümüş sikkələr aşkarlayıb.
Ağoğlanda 150 hektar gavalı bağları “Qaratorpaq” və “Şabalıdı” sortlarından ibarətdir, əsas məhsul avqustun birinci həftəsində yığılır. Gavalı qurusu istehsal edən mini-zavod illik 600 ton xammalı 180 ton qurudulmuş meyvəyə çevirir; məhsul Almaniya bazarına “PlumLaçın” brendi ilə çıxarılır. Kənd gəncləri “Agro-Drone” klubu yaradıblar və dərmanlama prosesini tam pilotsuz həyata keçirirlər.
Fətullu: bal və çiçək diyarı
Fətullu kəndi 2 100 metrə çatan yamaclarda yerləşdiyi üçün burada arıçılıq əsas sahədir; “Laçın qara balı” yüksək diastaz indeksi (19 vahid) və polen müxtəlifliyi ilə fərqlənir. 2024-cü ildə AB-nin Coğrafi Göstərici reyestrinə müraciət edilib. Kənddə 1 800 pətəklik arı təsərrüfatı mövcuddur; payızda bal süzümü mərasimi həm folklor tədbiri, həm də bazar festivalıdır.
Çiçək istehsalı da Fətullunun iqtisadiyyatına rəng qatır; dağ laləsi, qızılgül və lavanda sovuqədavamlı polietilen istixanalarda fevraldan yetişdirilir. “Fətullu Flora” kooperativi ildə 2 milyon ədəd gül saplağı Bakı və Gəncə ticarət şəbəkələrinə göndərir. İstixanalar günəş paneli və geotermal su kombinasiyası ilə qızdırılır, enerji qənaəti 37 faizə çatır.
Həkəri: çay vadisi boyunca əkin-biçin
Laçının sərhəd zonasında yerləşən Həkəri kəndi adını eyni adlı çayın üst qollarından alır. Çay sahilində torpaq şoranlaşmasının qarşısını almaq üçün “Həkəri drenaj” layihəsi çərçivəsində 18 kilometr dren-kanal şəbəkəsi çəkildi və indi kəndin buğda sahələrində hektar başına 32 sentner məhsuldarlıq qeydə alınır. Kənddə yeni tikilən soyuducu anbar 3 000 ton taxıl ehtiyatını təhlükəsiz saxlayır.
Həkəri kəndi sürətli internetlə təmin olunub; 2024-cü ilin sonunda 5G antenası quraşdırıldı və “Agro-monitor” platforması vasitəsilə torpaq nəmliyi, hava proqnozu, zərərvericilərin yayılması kimi parametrlər real vaxtda fermerin mobil tətbiqinə daxil olur. Kənd məktəbində “smart əkin” laboratoriyası açılıb, şagirdlər sensorlu torpaq qutularında mikro-yaşıl cücərti tədqiqatı aparırlar.
| Kənd | Əsas təsərrüfat | Turizm cəlbi | Coğrafi hündürlük (m) |
|---|---|---|---|
| Zabux | Kartof, lobya | Qaragöl trekinqi | 1 420 |
| Sus | Meyvə bağları | Balneoloji bulaqlar | 1 600 |
| Güləbird | Nar, hidroenerji | Çay kanoyinqi | 1 180 |
| Hüsülü | Xalçaçılıq | Xalça turu | 1 530 |
| Qorçu | Otel–SPA | Dağ trekinqi | 1 500 |
| Ağoğlan | Gavalı | Alban monastırı | 1 470 |
| Fətullu | Bal, gül | Bal festivalı | 2 050 |
| Həkəri | Taxıl | Çay ekoturu | 1 260 |
Laçın dağlarının ağuşunda yaşayan bu kəndlər bərpa mərhələsində sadəcə daş evləri yenidən ucaltmadı, həm də minillik dolanışıq vərdişlərini müasir texnologiya ilə sintez etdi. Zabuxun kartof tarlasına damcılı suvarma düşdükdə torpaq öz bərəkətini itirmədi, əksinə, hesablama sistemi ilə paylanmış su hər tində yeni cücərti yaratdı. Sus bulaqları balneoloji xəritəyə düşdükdə, dağdakı sadə çoban çaynikində yenə bulaq suyu qaynadır, amma artıq bu suyun minerallığı beynəlxalq sertifikat daşıyır. Güləbird turbinlərinin uğultusu çalğı havalarını susdurmadı, əksinə, kənd stadionunda gecə konsertlərinin işıqlandırmasını təmin etdi. Hüsülü ilməsinin növbəti ilməyi 3D dizaynla ekranda başlanır, amma toxucu ana pərdələməylə ipi yenə barmaqlar arasında sıxır; çünki mexanikləşməyən hiss xalçanı ruhla doldurur. Qorçu otelinin panoramik pəncərəsindən seyr edilən Alagöz zirvəsi turisti hüzura çağırır, lakin zirvəyə qalxmağın dadı köhnə eşşək yolundan keçəndə bilinir. Ağoğlan monastırının daşları təmizlənib, yazılar bərpa olunub, amma keşiş hekayəsini qocanın ləhcə qatışıq səsində eşidəndə abidə daha canlı görünür. Fətullunun bal pətəklərində arılar GPS-siz də yol tapır, amma kənd gənci məhlul tərkibini spektrometrdə ölçərək dünyaya sübut edir ki, bu balın tayı yoxdur. Həkərinin çayında nəm sensoru su daşqınını əvvəlcədən xəbər verir, amma çayın səsi yenə gecə yatırmağa qoymur, kəndli bilir ki, su nəfəs alır. Laçının hər kəndi belə ikili reallıq yaradır: qədim səs və yeni ritm, daş divar və şüşə panel, saz havası və dron səsi. Bu kontrast bir rayonun təbiətində ziddiyyət yaratmır, əksinə, ahəng qurur; çünki yüksəkliklərdə kök atan kəndlər dəyişiklik dalğasını dağ qayası kimi süzərək özünə uyğunlaşdırır. Laçın kəndlərini ziyarət edən yolçu yalnız mənzərə görməyəcək, həm də dözümlülük hekayəsi eşidəcək; bu hekayə hər qayıdışda yeni bənd, yeni bağ, yeni əsas əlavə etməklə səssiz inam dozası verir. Deməli, Laçın kəndləri hələ çox yazılacaq kitabın ilk fəsillərini oxucuya təqdim edir və bu fəsillərin fonunda dağ küləyinin misraları oxunur: “Buradan keçən yollar sənin kökünə su çəkəcək.”
Ən Çox Verilən Suallar
Rəsmi bərpa xəritəsinə əsasən Laçın rayonunda 72 kənd mövcuddur. İşğaldan sonra mərhələli şəkildə infrastruktur bərpası aparıldığından yaşayış statusu qaytarılan kəndlərin sayı ilbəil artır. Kəndlərin coğrafi səpələnməsi çətin relyefə görə daha geniş əraziyə yayılıb.
Gəlmə turist üçün Qorçu kəndi uyğun başlanğıc nöqtəsidir, çünki Laçın Beynəlxalq Hava Limanına ən yaxın yerləşir. Burada otel infrastrukturu, trekking marşrutları və SPA xidməti mövcuddur. Eyni gündə Alagöz zirvəsinə piyada çıxa, axşam isə dağ mətbəxinin dadına baxmaq mümkündür.
2024-2025 illərində Laçın-Şuşa, Laçın-Kəlbəcər magistralları əsaslı təmir edilib. Yanvar-mart aylarında qar səbəbi ilə bəzən buzlanma meydana çıxır, amma yol istismar xidmətləri texnikanı səfərbər edir. Dağlıq əraziyə gedərkən 4×4 nəqliyyat tövsiyə edilir.
Zəfərdən sonra “Aztelekom” fiberoptik magistralı rayon mərkəzindən bütün kənd sovetliklərinə qədər çəkib. Qorçu, Zabux, Hüsülü kimi kəndlərdə 50 Mbit/s qədər internet sürəti mümkündür. Mobil operatorların 4G əhatə dairəsi əsas vadilərdə tam, yüksək platolarda isə qismən təmin olunub.
Zabux və Güləbird kəndlərində feldşer-mama məntəqələri fəaliyyətə başlayıb, hər birində ayda iki dəfə həkim briqadası səyyar qəbul keçirir. Təcili yardım üçün Laçın Rayon Mərkəzi Xəstəxanasından 25 dəqiqəyə çata bilən reanimobil xidməti var. Planda Sus və Həkəri kəndlərində kiçik səhiyyə məntəqələrinin açılması da var.
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Qarabağ zonasında ilk beş il üçün torpaq vergisindən azadolma və mineral gübrəyə 40 faiz subsidiya təqdim edir. Damcılı suvarma qurğusu quran fermerlərə xərclərin 60 faizi dövlət tərəfindən geri ödənilir. Gənc fermer startap fondları sutkada 30 min manatadək faizsiz kredit imkanı yaradır.
Hüsülü kəndində “Hüsülü İlmə” kooperativi turistlər üçün üçgünlük xalçaçılıq təlim paketi təklif edir. Paketə yun hazırlığı, bitki boyası emalatı, ilmə atma və kəsim mərhələləri daxildir. Təlimi tamamlayan iştirakçı 30×30 sm ölçülü suvenir xalça ilə ayrılır.
Fətullu və Həkəri kəndlərinin balı sentyabrın ikinci yarısında süzülür. Bu dövrdə alabalı və dağ çiçəyi polenləri balın tərkibini zənginləşdirir. Festival şəklində keçirilən bal bazarları adətən oktyabrın əvvəlində təşkil olunur.
Qışda dağ kəndlərində qar hündürlüyü 40-60 sm-ə çatsa da, yenilənmiş istilik və yol infrastrukturuna görə qalmaq mümkündür. Qorçu oteli və Zabuxda ev-stay sistemində qazla qızdırılan otaqlar var. Sığorta baxımından dağ xilasetmə xidməti 24/7 rejimdə növbətçilik aparır.
Sus bulaqları yanında qurulan “Dağ Dastanı” yurdunda qovurma kükü, cökə çayı və çiriş plovu təklif olunur. Güləbird festivalında nar şirəsi ilə qovrulan qənd-qoz şirniyyatı, Hüsülüdə isə “Göyərti sadəyi” adlı qış konservi nümunəsi satılır. Yerli icma turistə evdə bişirilən südlü çörək və çörəküstü bal kombinini mütləq təqdim edir.
