Azərbaycan türkcəsində sözqurma sisteminin elastikliyini təmin edən məhsuldar vasitələrdən biri –laş şəkilçisidir. Bu morfem həm leksik semantikanı genişləndirir, həm də nitq hissələri arasında keçid yaratmağa imkan verir. –laş kökə qoşulduqda onu fel kateqoriyasına keçirir, beləliklə cansız, ya da abstrakt bir varlığa hərəkət və proses çaları əlavə olunur. Məsələn, “sadə” sifətindən yaranan “sadələşmək” dili iqtisadi, məna etibarilə yığcam formaya gətirmə hərəkətini bildirir. Şəkilçi, dil tarixində Orxon-Yenisey abidələrindən başlayaraq bütün türk dillərində müşahidə olunur və bu genetik davamlılıq onun funksional dəyərinin qədimliyini sübut edir. Müasir ədəbi dildə –laş vasitəsilə yaradılan sözlər yalnız texniki terminlərin artımına yox, həm də gündəlik danışığa dinamizm qatır. Sosial şəbəkə postlarında, elmi məqalələrdə və media dilində bu morfemin aktivliyi xüsusilə nəzərə çarpır. Səbəb aydındır: dilin həyat tərzimizə uyğun çevik dəyişmə ehtiyacı –laşın köməyilə sürətlə qarşılanır. Şəkilçinin universallığı həm abstrakt anlayışlara, həm də konkret əşyalara tətbiqi mümkün edir; “təhlükə” → “təhlükələşmək”, “metal” → “metallaşmaq” nümunələri buna dəlildir. Morfoloji quruluşuna əsasən –laş əvvəlcə sifət, isim, say və hətta təsirli fellərə birləşmə qabiliyyətinə malik olub yenidən fel yaradır. Beləcə, proses bildirən bu yeni fel həm qrammatik, həm də üslubi cəhətdən dilimizin rəngarəngliyini genişləndirir.
–laş şəkilçisinin tarixi mənşəyi
Qədim türk dillərində “-la/-lə” instrumental kökə qoşularaq “ile” mənasını ifadə edib, sonrakı mərhələdə felə çevirmə funksiyasını alıb. Ortaq türkcədə bu şəkilçinin qədim formaları Runik yazılarda “taşla” (daşla vurmaq) nümunəsində görünür. Vaxtilə isim + -la = fel quruluşu üstünlük təşkil etsə də, Azərbaycan türkcəsində -ş əlavə olunaraq “–laş/–ləş” ikili komponent formalaşdı.
Fonetik baxımdan –laş önündəki samitin tələffüz qəti, sonrakı –ş samiti isə felə proses çaları verir. Morfoloji inkişaf nəticəsində –laş həm özbaşına fel yaradan, həm də ikinci dərəcəli sözqurma aləti rolunu oynayan stabil morfemə çevrilib.
Qrammatik xüsusiyyətlər və qoşulma qaydası
–laş şəkilçisi kökə bitişdikdən sonra yeni fel bütün vaxt, şəxs və təsrif kateqoriyalarını qəbul edir: sadələş-mək, sadələş-dim, sadələş-dir. Bəzi hallarda –laş + –dır sırası vasitə və ya səbəb bildirən analitik formalar yaradır: müasir-ləş-dir-mək.
Fonetik harmoniya prinsipi ilə əlaqədar, saitlər ön mövqedə darsa –ləş, qalındırsa –laş varianti seçilir: düz-ləş-mək, dağ-laş-maq. Əgər söz artıq –l qalığına malikdirsə, assimilasiya nəticəsində iki –l ardıcıl gələ bilər: rəsmi-l-ləş-mək.
Semantik funksiyaların təsnifatı
Birinci qrupda fiziki və kimyəvi proses bildirən fellər dayanır: duzlaşmaq (duzlu hala keçmək), oksidləşmək. Bu növdə leksik mənanın dəyişməsi real maddi çevrilməni göstərir.
İkinci qrup sosial-əhval müstəvisində abstrakt mənalı fellərdir: müasirləşmək, demokratikləşmək, rəqabətləşmək. Burada dəyişmə subyektiv və ya ictimai xarakter daşıyır, dildə metaforik genişlənmə formalaşdırır.
Mədəniyyət və medianın –laş məhsulları
XXI əsrdə texnoloji yeniliklər –laş vasitəsilə terminoloji inventarın artımına səbəb olub: rəqəmsallaşmaq, avtomatlaşmaq, robotlaşmaq. Media strukturlarının dilində bu sözlər konseptual yeniliyi qısa ifadə etməyin ideal yoludur.
Populyar mədəniyyətdə isə –laş nostalji və yumor effekti yaratmaq üçün istifadə edilir: “selfiləşmək”, “like-laşmaq” şərhlərində ironik məna qatını gücləndirir. Bu proses, eyni zamanda, dilin canlılığını nümayiş etdirir.
–laş və sinonim modellərin qarşılaşdırılması
Bəzi hallarda –laş şəkilçisi ilə yaradılan fel analitik “et-mək” konstruksiyası ilə sinonim ola bilər: sadələşmək – sadə etmək. Lakin –laş forması daha yığcam və dinamikdir.
Bununla belə, bütün isimlər -laş qəbul etmir; “həkimləşmək” dil normasında deyil, çünki peşə dəyişikliyi proses felinə uyğun gəlmir. Deməli, semantik seleksiya –laş-ın tətbiqini tənzimləyir.
Lüğətsəl məhsuldarlığın statistik mənzərəsi
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu korpusu üzərində aparılan hesablama göstərir ki, –laş şəkilçisi ilə yaranan söz formalarının aktiv istifadəsi 1990-dan sonra 35 faiz artıb. Ən çox işlənən onluğa “rəqəmsallaşmaq”, “qloballaşmaq”, “liberallaşmaq” daxildir.
Korpus analizi həmçinin göstərir ki, –laş fellərindən sonra –ma isimləşdirmə şəkilçisi (liberallaş-ma) əlavə edilərək yeni nominal səviyyə yaranır. Beləcə –laş ikiqat sözqurma zəncirinin mərkəzinə çevrilir.
Dialekt və şivələrdə –laş variantları
Qafqaz dilləri ilə təmas zonalarında –laş əvəzinə –lış/–liş formaları müşahidə edilir: sarılışmaq (Gəncə dialekti). Bu variasiya regressiv assimilyasiya ilə bağlı fonetik adaptasiya nümunəsidir.
Şimal bölgəsində –laş-ın əvəzi kimi –lağ/–ləğ səsi işləndiyi hallara rast gəlmək olur: “bozləğmək”. Dilin dialekt coğrafiyası şəkilçinin tarixi inkişaf istiqamətlərinə dair əhəmiyyətli material təqdim edir.
Tədris prosesində –laş şəkilçisinin mənimsənilməsi
Orta məktəbdə sözqurma mövzusu keçilərkən –laş praktik tapşırıqlarla təqdim edilir: şagirdlər mövzuya uyğun isimlərdən fel düzəldir və kontekstdə cümlə qurur. Bu, həm yaradıcılıq, həm qrammatik təfəkkürü inkişaf etdirir.
Ali məktəb səviyyəsində korpus texnologiyası ilə analiz aparmaq tələbələrə real statistika üzərində şəkilçinin məhsuldarlığını göstərir. Dilin diaxron təhlili tələbələrə morfemin tarix və indiki çağ arasındakı funksional keçidini anlamağa kömək edir.
| Şəkilçi | Vahid funksiyası | Nümunə | Semantik yönüm |
|---|---|---|---|
| –laş/-ləş | Sifətdən fel | sadə → sadələşmək | Abstrakt dəyişmə |
| –laş/-ləş | İsimdən fel | duz → duzlaşmaq | Fiziki çevrilmə |
| –laş-dır | Felin səbəblisi | müasirləş-dir-mək | Hərəkəti törətmə |
| –laş-ma | Felisim (isim) | qloballaş-ma | Proses adı |
–laş şəkilçisi Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında çevik, məhsuldar və tarixi köklərə bağlı morfem kimi özünü doğruldur. O, köklərə proses və dəyişmə semantikası əlavə etməklə yeni fel formalarını sürətlə meydana gətirir, dilin ehtiyac duyduğu terminoloji boşluqları doldurur. Etimoloji baxımdan qədim od semantikasından müasir texnoloji terminlərə uzanan geniş spektri əhatə edir. Grammatik sistemdə –laş universal qoşulma qaydası ilə hallanma, təsrif və sözdüzəltmə modellərinin mühüm halqasına çevrilir. Dialekt fərqləri sözün fonetik uyğunlaşmasına dair canlı nümunələr təqdim edir, bu da şəkilçinin regional enerjisini göstərir. Statistika dilin son onillikdə sürətlə qloballaşan söz ehtiyatını –laş hesabına zənginləşdirdiyini təsdiqləyir. Eyni zamanda semantik seleksiya şəkilçinin yerli-yerində işlənməsini tənzimləyir və normativliyi qoruyur. Tədris prosesində interaktiv üsullarla mənimsədikdə –laş həm yaradıcılıq, həm analitik düşüncə bacarığı formalaşdırır. Medianın canlı dili bu morfemi gündəlik ünsiyyətin tərkib hissəsinə çevirir, cəmiyyət və dil arasındakı enerji axınını canlandırır. Beləliklə, –laş təkcə morfoloji vahid deyil, dilimizin inkişaf mexanizminin mühərriki kimi fəaliyyət göstərir və gələcəkdə də yeni sözlərin yaranmasına zəmin hazırlamaqda davam edəcək.
Ən Çox Verilən Suallar
Bu şəkilçi isim, sifət və ya başqa nitq hissəsinə qoşularaq fel yaradır, həmin kökə dəyişmə və proses mənası əlavə edir. Məsələn, “asudə” → “asudələşmək” istirahətə çevrilmə prosesini bildirir. Şəkilçi həm fiziki çevrilmələri, həm də abstrakt sosial dəyişiklikləri ifadə edir. Beləcə, dilin dinamizmini artırır.
–laş dəyişməni öz-özünə baş verən proses kimi təqdim edir, –dir isə səbəblilik, yəni kənar təsir mənası yaradır. “Sadələşmək” – məsələnin özü asanlaşır, “sadələşdirmək” – kimsə onu asanlaşdırır. İki şəkilçi ard-arda gələ bilər: sadələşdirmək.
Qrammatik cəhətdən düzgündür, çünki “qəddar” sifətinə –laş əlavə edilərək qəddarlıq dərəcəsinin artması prosesi verilir. Normativ lüğətlərdə söz qeydə alınıb. Semantik baxımdan mənfi yüklü dəyişməni göstərir.
Şəxsi adlar, konkret peşə adları və qeyri-real məna verən bəzi köklərdə –laş işlənmir. Məsələn, *”müəllimləşmək” standart dil normasında qəbul edilmir, çünki peşə dəyişmiş olur. Dil təcrübəsində semantik uyğunluq əsas meyardır.
Bu forma Quba-Xızı şivəsində işlənir. Fonetika baxımından k/q alternasiyası və r/q apasiyası bölgənin səciyyəvi əlamətidir. Əsas mənası “kürənləşmək” – sarı-qırmızı rəngə çevrilməkdir.
Dildə “rəqəmsallaşmaq”, “avtomatlaşmaq” kimi sözlər müasir texnoloji anlayışları ifadə etmək üçün –laş şəkilçisinin əski məhsuldarlığından istifadə edir. İxtisas terminologiyası bu üsulla səmərəli genişlənir, çünki kök beynəlxalq, şəkilçi isə milli olur.
Birbaşa –laş təsirsiz fel yaradır. Təsirli fel lazım olduqda –laş-dır ardıcıllığı seçilir: “metallaşdırmaq” – metalləş-dir-mək. Burada –dır şəxs tərəfindən edilən dəyişməni bildirir.
Şagirdlərə beş isim və beş sifət verilir, –laş əlavə etməklə yeni fellər düzəldib cümlə qururlar. Məsələn, “şəffaf” → “şəffaflaşmaq”: Su təmizləndikcə şəffaflaşdı. Bu üsul həm semantikanı, həm qrammatikanı möhkəmləndirir.
Çox vaxt ingilis dilində “to become + sifət” və ya “to get + sifət” konstruksiyası istifadə olunur: “modernləşmək” → “to become modern”. Tarixi terminlərdə latın mənşəli fore-prefiksli fellərdən də istifadə edilir: “globallaşmaq” → “to globalize”.
Əsasən öz-özünə və ya təbii proses nəticəsində baş verən dəyişmə bildirir. Ancaq məcazən sosial münasibətdə dəqiq addım və ya siyasi qərarla törənən dəyişiklik prezentasiya oluna bilər: “Qanun yeniliklərlə liberallaşdı.” Burada dəyişmə kənar müdaxilə ilə olsa da, seçilmiş forma prosesin artıq gerçəkləşdiyini vurğulayır.
