Laübalı: Tarixi, Etimoloji Kökləri

İnsan münasibətlərində sərhəd və məsafə anlayışı nə qədər həssasdırsa, həmin sərhədi pozan davranış o qədər diqqət cəlb edir; məhz buna görə “laübalı” sözü Azərbaycan ünsiyyət mədəniyyətində xüsusi yeri olan mürəkkəb semantik işarədir. Dilçilər bildirir ki, fars mənşəli “laübalı” komponentlərə bölünəndə “la” (yox) və “übali” (tərəddüd, əndişə) birlikdə “çəkinməyən, ar-namus gözləməyən” mənasını yaradaraq, sanki insana aid “utanma sensorunu” söndürmüş vəziyyəti təsvir edir. Adətən rəsmi münasibətlərdə, müəllim–tələbə, işçi–rəhbər, hətta valideyn–övlad ünsiyyətində müəyyən nəzakət kodu mövcuddur; laübalılıq həmin kodu kobud şəkildə pozmaq, özünü bərabər, bəzən də üstün göstərmək cəhdidir. Psixologiya bu davranışı “ictimai rol uyğunsuzluğu” termini ilə izah edir: yəni şəxs öz mövqeyini real iyerarxiya ilə uyğunlaşdırmır, sosial refleksi zəifləyir. Bəzi hallarda bu üslub səmimiyyətin, yaxınlığın bəyannaməsi kimi qəbul olunsa da, çox vaxt qarşı tərəfdə hörmətsizlik, hətta təhdid hissi oyadır; çünki nəzakət çərçivəsinin qəsdən aşılması bir növ “öz oyun qaydalarımı dik¬tə edirəm” mesajıdır. Dilimizdə “laübali danışıq”, “laübali cavab” və “laübali münasibət” kimi sabit birləşmələr möv¬cuddur və hamısı sosial təpki doğuran mənfi rəngə malikdir. Maraqlıdır ki, televiziya şoularında reytinq toplamaq üçün qonaqlara bilərəkdən laübalı sual verilir, baxış sayı artsa da, konsultativ etik normalar alt-üst olur; bu fakt da göstərir ki, laübalılıq eyni zamanda kütləvi diqqəti cəlb edən təxribat üsuludur. Məsələyə yalnız davranış prizmadan yox, dil quruluşu prizmadan baxanda fonetik sərtlik – “ü” və “b” səslərinin qapalı tələffüzü – sözü emosional yüklənmiş edir, qulaq onu qeyri-iradi tənbeh kimi qəbul edir. Bəzən “laübali” ilə “ərköyün” qarışdırılır; halbuki birincisi şüurlu hörmətsiz tondadır, ikincisi isə nəzarətsiz şıltaqlığın nəticəsidir. Beləcə, “laübalı” ifadəsi təkcə lüğət maddəsi yox, sosial aləmin akustik siqnalı rolunu oynayır: “Diqqət, sərhəd pozulur!”

Laübalılığın tarixi və etimoloji kökləri

Fars dilindən miras qalan “la” inkar ədatı ilə “übali”–“narahat, həyəcan” sözünün birləşməsi Orta əsr mətnlərində daha çox dini konteksdə “günahdan çəkinməyən” kimi işlənirdi. XV əsr divan ədəbiyyatında “laübali rind” obrazı məhz ilahi qorxunu itirmiş sərxoş dərviş tipini canlandırırdı. İkinci abzas Əsrlər boyu semantika genişlənərək dünyəvi ünsiyyətdə “həddi aşan, ədəbsiz” davranış etiketinə keçdi; klassik mətnşünas Əli Seyidov “Qafiyə xəzinəsi” təhlilində sözü “tərbiyə sərhədini tanımayan” kimi şərh edir.

Sosial iyerarxiyada sərhəd pozuntusu

Sosioloq Randall Kolinz “qarşılıqlı ritual zəncirləri” nəzəriyyəsində deyir ki, hər icma üzvləri arasında gözəgörünməz enerji sərhədləri var. Kollektiv ritmə uyğun olmayan davranış laübalı təəssüratı yaradır. İkinci abzas Azərbaycan məclis mədəniyyətində yaşlıya “sən” deyə müraciət, bacısı qələmindənsə icazəsiz telefon götürmək kimi nümunələr məhz bu enerjini sındırır, nəticədə sosial harmoniya sual altına düşür.

Dilçilik baxımından üslub markeri

Üslubşünaslıqda “laübalı ton” ortaq leksik elementlərdən çox intonasiya, ritorik sual və ironiyanın sıx tətbiqi ilə seçilir. Danışanın cümlələri bitirmədən kəs¬məsi fonetik overlapa səbəb olur, bu da qarşı tərəfə söz verməməyə bərabərdir. İkinci abzas Morfoloji baxımdan da qeyri-rəsmi suf¬fiks – “-çıx” (“bilirsənçi¬x?”) əlavə etməklə laübalılıq vurğulanır; bu detal söz seçiminin özü qədər təsirlidir.

Psixoloji motivlər: özünəgüvən və ya kompensasiya?

Psixoloq Alfred Adler laübalı davranışı altdan-üstə kompensasiya mexanizmi kimi açıqlayır: şəxs öz məqam¬da hiss etdiyi çatışmazlığı təkəbbürlü, sərhədsiz tonla örtür. İkinci abzas Yeni tədqiqatlar göstərir ki, yüksək özünənəzarət qabiliyyəti olan insanlar emosiyaları tənzimlədiyindən laübalı üslubdan qaçır; əksi halda impulsivlik sosial filtrdən əvvəl hərəkət edir, nəticədə hörmətsiz dil doğurur.

İş mühitində laübalılığın qiyməti

Korporativ etika kodeksləri laübalı müraciəti ‘professional olmayan ünsiyyət’ bölməsində qadağan edir. Bir araşdırmada HR mütəxəssislərinin 68 faizi belə tonu iş yerində “toxunulmaz hörmətsizlik” kimi qiymətləndirib. İkinci abzas Praktik təsir isə rəqəmlə ölçülür: Harvard Business Review yazır ki, işçinin ironik, laübalı e-mail cavabı komanda inamını 17% azaldır, şirkət mədəniyyətində “psixoloji təhlükəsizlik” indeksini zədələyir.

Ailə və təhsil mühitində sərhəd tərbiyəsi

Uşaq psixologiyasında sosial sərhəd konsepsiyası üç yaşdan etibarən formalaşır; valideynin davamlı həddi göstərməsi lazımdır, əks halda laübalı söz model kimi beynə oturur. İkinci abzas Məktəb kontekstində müəllimin “siz” müraciətini qoruyub saxlamağı, eyni zamanda tələbəyə empatik ton seçməyi balanslaşdırması şagirdin laübalılığa meyli azaldır; çünki rəsmi və səmimi arasındakı sərhəd aydın olur.

Medianın laübalılığı təşviq edən faktorları

Reytinq dalınca qaçan “talk show” formatları qonaqları bilərəkdən funksional iyerarxiyanı pozan suallarla təhrik edir; nəticədə laübalı diyalog viral təsir yaradır. İkinci abzas Sosial şəbəkələrdə isə anonimliyin gətirdiyi məsuliyyətsizlik laübalı dil part¬layışlarına səbəb olur; “troll” mədəniyyəti fiqur¬lara “sən” deyə meydan oxumağı rentabelli like valyutasına çevirib.

Hüquqi və diplomatik ünsiyyətdə üslub münaqişəsi

Diplomatik protokolda müraciət forması ən həssas üslub detallarından biridir; laübalı ton beynəlxalq gərginliyi az qala müharibə həddinə çatdıra bilər. İkinci abzas Hüquqi sənədlərdə tərəflərin ünvanı “hörmətli” kimi klassik formulla başlayır; kiçik laübalı jest – məsələn, qarşı tərəfin titullarını atlamaq – məhkəmədə qərəz yarada bilər və işin lehinə bəyanatlanmış neytrallığı şübhə altına salar.

Laübalı dilin qarşısını alma strategiyaları

Dil mütəxəssisləri “ayna texnikası” təklif edir: qarşı tərəf laübalı danışdıqda eyni qeyri-rəsmi tərzdə yox, bir qədər rəsmi tonla cavab verib sərhədi xatırlatmaq. İkinci abzas Akademik mühitdə mentorlar “kod dəyişmə” məşqini tətbiq edir: tələbə eyni məzmunu iki üslubda – laübalı və rəsmi – yazır, fərqi müqayisə edib dil nümunələrini şüurlu seçməyi öyrənir.

Tərbiyə, intizam və empatiya mədəniyyətinin cəmiyyətə verdiyi ən vacib miras sosial sərhəd kodlarını anlamaq və qorumaq bacarığıdır; laübalı ifadə həmin kodu pozduqda, ünsiyyətin tarazlığı zədələnir. Məsafə hissini saxlamaq yalnız qorxu və ya rütbə fərqi ilə bağlı deyil, həm də empatik hörmətlə söz seçimində ehtiyatlı olmaq mənasına gəlir. Rəsmi və səmimi ton arasında keçid etmək ustalığı dialoqu elastik, lakin zərif saxlayır və ziddiyyətləri kəskinləşdirmədən konstruktiv enerjini qoruyur. Laübalılığın yayılması ilk baxışda sadəcə üslub dəyişkənliyi kimi görünsə də, əslində qiymətləndirmə sistemini sarsıdan faktordur; çünki normativ dil çərçivəsi aşındıqca, etibar kapitalı da inflyasiyaya uğrayır. Müasir Azərbaycan cəmiyyətində multikultural mühit və rəqəmsal medianın təsiri sərhədləri daha kövrək edib, buna görə dil immunitetini qorumaq strateji əhəmiyyət kəsb edir. İş mühitində etik kodeks, ailədə ailədaxili qaydalar, sosial şəbəkələrdə moderasiya siyasəti laübalı tonu gerilədə biləcək mexanizmlər siyahısına daxildir. Lakin ən təsirli vasitə individual dil məsuliyyətidir: hər kəs danışarkən ikinci tərəfin şəxsiyyət hüququnu düşünürsə, laübalılıq öz-özünə təcrid olunur. Dil ekosistemində hörmət norması nə qədər güclü olsa, tənqid, yumor və yaradıcılıq da bir o qədər məhsuldar baxış bucağı əldə edəcək. Çünki sərhəd və intizam olmayan yerdə azadlıq yox, xaos doğur; azadlıq isə məsuliyyətsiz laübalılıqla yox, qarşılıqlı etimad idealı ilə möhkəmlənir. Beləcə, “laübalı” sözünü lüğətdə saxlayıb, ünsiyyətdə ondan qaçmaq həm fərdi mədəniyyət, həm də kollektiv harmoniyanın uğurlu strategiyasıdır.

Ən Çox Verilən Suallar