Leksik Şəkilçilər: Əsas Xüsusiyyətləri, Praktik Tapşırıq

Azərbaycan dilinin zənginliyi onun lüğət tərkibi, sintaksisi və morfoloji quruluşunda özünü göstərir. Bu zənginliyin əsas mənbələrindən biri isə şəkilçilər – yəni sözlərə əlavə edilərək onların formasını və mənasını dəyişən dil vahidləridir. Şəkilçilər Azərbaycan dilində yeni sözlər yaratmaqda, onların cümlədəki funksiyasını müəyyənləşdirməkdə mühüm rol oynayır. Şəkilçilər iki əsas qrupa ayrılır: leksik şəkilçilər və qrammatik şəkilçilər.

Leksik şəkilçi nədir?

Leksik şəkilçi, söz kökünə əlavə olunaraq yeni söz yaradan və həmin yeni sözə müstəqil leksik mənası verən şəkilçi növüdür. Leksik şəkilçilər vasitəsilə bir kökdən çoxsaylı törəmə sözlər düzəltmək mümkündür. Belə şəkilçilər yeni anlayışların ifadəsi, leksik fondun zənginləşməsi və dillə ifadə imkanlarının genişlənməsi üçün mühüm vasitədir.

Məsələn:

• “göz” sözünə “-əl” şəkilçisi artırılaraq “gözəl” sözü yaranır.
• “söz” + “-lük” → “sözlük”

Bu şəkilçilər sözün qrammatik formasını deyil, məzmun və məna sahəsini dəyişdirir.

Leksik şəkilçilərin əsas xüsusiyyətləri

• Yeni söz yaradır – Leksik şəkilçilər kök sözə əlavə olunmaqla tamamilə yeni bir söz düzəldir.
• Müstəqil leksik mənaya malik olur – Düzəlmiş söz, yeni leksik məna kəsb edir və kök sözlə eyni anlamı daşımır.
• Qrammatik funksiya daşımır – Onlar sözün cümlədəki funksiyasını deyil, leksik mənasını dəyişir.
• Eyni şəkilçi müxtəlif sözlərdə fərqli mənalar verə bilər – Məsələn, “-lıq” şəkilçisi həm yer bildirə bilər (“qarışqa yuvası”), həm də alət (“balta – baltalıq”) və ya keyfiyyət (“mehribanlıq”) ifadə edə bilər.

Leksik şəkilçilərin təsnifatı

Azərbaycan dilində leksik şəkilçilər müxtəlif mənaları ifadə edən alt qruplara bölünür. Bu bölmədə onların əsas növlərini və funksiyalarını ətraflı şəkildə izah edəcəyik.

İsim düzəldən leksik şəkilçilər

Bu şəkilçilər kök və ya əsas sözə əlavə olunaraq yeni isim yaradır.

Əsas şəkilçilər:

• -çı / -çi / -çu / -çü → peşə və ya məşğuliyyət bildirir
  Məsələn: dərzi, rəssamçı, dağçı, ovçu
• -lıq / -lik / -luq / -lük → yer, hal və ya keyfiyyət bildirir
  Məsələn: kitablıq, dostluq, qaranlıq
• -daş / -deş / -duş / -düş → birlik, ortaq vəziyyət bildirir
  Məsələn: yoldaş, silahdaş, məktəbdəş
• -sız / -siz / -suz / -süz → inkar mənası (nəin ki, yoxluğu)
  Məsələn: susuz, işıqsız, dərmansız
• -lıq şəkilçisi bəzi hallarda həm isim, həm sifət düzəldə bilər.

Sifət düzəldən leksik şəkilçilər

Bu şəkilçilər kök sözlərdən sifət yaradır.

Əsas şəkilçilər:

• -lı / -li / -lu / -lü → aidlik və ya maliklik bildirir
  Məsələn: qapılı (qapısı olan), suyu (sulu), işıqlı
• -sız / -siz / -suz / -süz → inkar bildirir
  Məsələn: işıqsız, qapısız, dostsuz
• -cıq / -cik / -cuq / -cük → kiçiltmə və sevgi bildirir
  Məsələn: balaca, kuzucuq
• -varı → oxşarlıq bildirir
  Məsələn: dağvarı, atvarı

Bu şəkilçilər vasitəsilə əşyanın keyfiyyəti, miqdarı və ya aid olduğu kateqoriya ifadə oluna bilər.

Feil düzəldən leksik şəkilçilər

Leksik şəkilçilər vasitəsilə yeni feillər düzəltmək mümkündür.

Əsas şəkilçilər:

• -laş / -ləş / -luş / -lüş → hal və keyfiyyət dəyişməsi bildirir
  Məsələn: gəncləşmək, ucuzlaşmaq, gözəlləşmək
• -la / -lə → hərəkət bildirən feil düzəldir
  Məsələn: sulamaq, rəngləmək, yağlamaq
• -lan / -lən → qayıdış və ya vəziyyət bildirən feil yaradır
  Məsələn: sulanmaq, bəzənmək

Feil düzəldən şəkilçilər çox zaman isim və ya sifətdən feil düzəltməklə dilin ifadə imkanlarını genişləndirir.

Zərf düzəldən leksik şəkilçilər

Bəzi leksik şəkilçilər zərf yaradır. Zərf sözlərin zamanı, şəkli və ya vəziyyətini bildirir.

Əsas şəkilçilər:

• -ca / -cə / -ça / -çə
  Məsələn: yavaşca, astaca, sakitcə
• -linca / -lincə → tərz bildirir
  Məsələn: insanlinca, heyvanca
• -vari → bənzətmə bildirir
  Məsələn: uşaqvari, köhnəvari

Zərf düzəldən şəkilçilər daha çox sifət və isimlərə artırılaraq tərz və şəkil bildirən sözlər yaradır.

Eyni şəkilçinin müxtəlif mənalar ifadə etməsi

Azərbaycan dilində bir şəkilçi müxtəlif sözlərdə fərqli mənalar daşıya bilər. Bu isə şəkilçilərin çoxfunksiyalı olduğunu göstərir.

Məsələn, “-lıq” şəkilçisi:

• Kitablıq (yer bildirir)
• Dostluq (əlaqə bildirir)
• Qaranlıq (keyfiyyət bildirir)

Eyni şəkildə “-çı” şəkilçisi də həm peşə, həm yer, həm də maraq bildirə bilər:

• Balıqçı (peşə)
• Dağçı (yer və ya peşə)
• Musiqiçi (maraq və fəaliyyət sahəsi)

Leksik şəkilçilərlə yeni söz yaratma qabiliyyəti

Leksik şəkilçilər vasitəsilə minlərlə yeni söz yaratmaq mümkündür. Həm gündəlik danışıqda, həm də elmi, ədəbi və texniki dildə leksik şəkilçilərin tətbiqi dilin zənginliyini təmin edir.

Məsələn:

• “su” → susuz, sulu, suvarma, suçu, suyuq
• “göz” → gözəl, gözlük, gözlükçü, gözləmək
• “iş” → işçi, işsizlik, işıqlı, işsizlik

Bu nümunələr göstərir ki, leksik şəkilçilər dilin dinamik inkişafında aparıcı rol oynayır.

Leksik şəkilçilərlə əlaqədar yayğın səhvlər

Bəzən leksik şəkilçilərlə düzəlmiş sözlər qrammatik cəhətdən düzgün tələffüz və ya yazılmır. Əsas səhvlərdən bəziləri:

• Uyğun olmayan şəkilçi seçimi
  Məsələn: “şəkil” sözünə “-çı” deyil, “-li” şəkilçisi artırılmalıdır → şəkilli, şəkilçi (yanlış)
• Heca uyumu pozuntusu
  Azərbaycan dilində şəkilçilər ahəng qanununa uyğun olaraq seçilməlidir:
  düz → düzgün (doğru), düzlik (səhv)
• Leksik şəkilçi ilə qrammatik şəkilçinin qarışdırılması
  Məsələn: “işlər” – buradakı “-lər” şəkilçisi qrammatikdir, leksik deyil.

Bu kimi səhvlər həm dilin düzgün ifadəsini, həm də semantik bütövlüyünü poza bilər.

Leksik şəkilçilərin tədrisdə əhəmiyyəti

Azərbaycan dili tədrisində, xüsusilə məktəblərin orta siniflərindən başlayaraq, leksik şəkilçilərin öyrədilməsi şagirdlərin söz yaradıcılığını başa düşməsi və nitq imkanlarını genişləndirməsi baxımından vacibdir. Bu şəkilçilərin funksiyası, mənaları və istifadəsi düzgün öyrədildikdə şagirdlər yazı və danışıqda daha yaradıcı və dəqiq ifadələr seçə bilirlər.

Leksik şəkilçilərlə bağlı praktik tapşırıq nümunəsi

Tapşırıq: Aşağıdakı sözlərə uyğun leksik şəkilçi artıraraq yeni sözlər yaradın və onların mənasını izah edin.

• “Dağ” → (məsələn: dağlıq, dağçı)
• “İşıq” →
• “Dost” →
• “Su” →
• “Qələm” →

Bu tipli tapşırıqlar dil öyrənənlərin söz quruculuğunu praktik yolla mənimsəməsinə kömək edir.

Leksik şəkilçilər Azərbaycan dilinin söz yaradıcılığında əsas vasitələrdən biridir. Onlar yeni sözlərin yaranmasına, dilin ifadə imkanlarının genişlənməsinə, həmçinin düşüncənin müxtəlif istiqamətlərdə ifadəsinə şərait yaradır. Hər bir leksik şəkilçi öz funksiyasına və mənasına görə dilin zəngin strukturunu təşkil edən vacib elementdir. Bu səbəbdən də onların düzgün öyrənilməsi və istifadəsi dilin qorunması və inkişafı üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Ən Çox Verilən Suallar