“Ləğv”: Anlayışı, Etimoloji Mənşəyi, Mahiyyəti

Azərbaycan dili öz kökləri, zəngin söz ehtiyatı və dərin mənəvi-mədəni təcrübəsi ilə yalnız bir ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də xalqın düşüncə tərzini, dünyagörüşünü əks etdirən canlı sistemdir. Bu sistemin içində bəzi sözlər var ki, onların mənası yalnız lüğət izahı ilə deyil, həm də tarixi, dini, fəlsəfi və ədəbi kontekstlərdə izah olunmalıdır. Həmin sözlərdən biri də “ləvğ” sözüdür. Çoxlarının gündəlik danışıqda rast gəlmədiyi, lakin klassik ədəbiyyat və dini mətnlərdə tez-tez işlədilən “ləvğ” termini sadəcə “boş söz” deyil, bütöv bir anlam dünyasını özündə cəmləyən bir ifadədir.

“Ləğv” termini həm dini mətnlərdə, həm də klassik poeziyada özünəməxsus məna yükü ilə çıxış edir. Bu sözün mahiyyətini anlamaq üçün onun etimoloji köklərinə, semantik inkişafına və müxtəlif kontekstlərdə istifadəsinə nəzər yetirmək zəruridir. Eyni zamanda, cəmiyyətin bu sözə münasibəti, onun bugünkü dildə istifadəsi və daşıdığı mənalar da araşdırılmağa dəyər.

LəğvSözünün Etimoloji Mənşəyi

“Ləğv” sözü ərəb mənşəlidir və Quran ayələrində də işlədilmişdir. Ərəb dilində “اللَّغْوُ” (əl-ləvğu) formasında olan bu sözün lüğəvi mənası “boş və faydasız söz, hərəkət, iş” deməkdir. Sözün kökü “l-ğ-v” hərf birləşməsi ilə bağlıdır və ərəb dilinin semantik sistemi içərisində “hədər, mənasız, diqqətəlayiq olmayan” kimi izah olunur. Ərəb dilindən Azərbaycan dilinə keçərkən söz formaca dəyişməyə məruz qalmamış, yalnız tələffüzə uyğunlaşdırılmışdır.

Orta əsrlərdə ərəb və fars dillərinin təsiri altında inkişaf edən Azərbaycan klassik ədəbiyyatında da “ləvğ” sözü bu mənada geniş yer tutmuşdur. Hətta bəzi hallarda “ləvğiyyat” – yəni “boş, faydasız mövzular” kimi çoxluq formalarında da işlənmişdir.

Qurani-Kərimdə Ləvğ Anlayışı

“Ləğv” termini Qurani-Kərimdə bir neçə ayədə keçir və hər birində mənası dini baxımdan mənfi məna daşıyır. Məsələn, Möminun surəsinin 3-cü ayəsində iman gətirənlərin xüsusiyyətlərindən biri olaraq belə deyilir:

“Onlar ləğvdan (boş söz və əməllərdən) üz çevirərlər.”

Bu ayədə “ləğv” boş və mənasız söhbətlər, əməllər, vaxt itkisi və faydasız məşğuliyyətlər mənasında işlənmişdir. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, İslam dinində mənasız danışıq, dedi-qodu, qeybət, vədə əməl etməmək kimi davranışlar ləvğ kateqoriyasına daxil edilir və qınanılır.

Bundan əlavə, bir çox İslam alimləri və təfsirçilər “ləğv” sözünü təkcə danışıqla yox, həm də həyat tərzi ilə əlaqələndirirlər. Yəni vaxtı boşa sərf edən, əhəmiyyətsiz məqsədlərlə yaşayan, mənasız işlərlə məşğul olan şəxs də ləvğ sahibidir.

Klassik Ədəbiyyatda Ləvğ Mövzusu

Azərbaycan klassik poeziyasında da “ləğv” anlayışı mənfi mənada işlədilmişdir. Məsələn, Nəsimi, Füzuli və Nəvai kimi şairlərin divanlarında bu sözə müxtəlif formalarda rast gəlmək mümkündür. Onlar ləvğı dünya işlərinin puçluğu, mənasız ehtiraslar, qeybət və boş sözlərlə əlaqələndirərək təsvir etmişlər.

Füzuli bir qəzəlində belə yazır:

“Ləğv ilə doldurmasın könlümün hər bir guşəsini,
Söz əgər qəhr edəcək, gərək olar hərfi-hikmət.”

Bu misrada Füzuli göstərir ki, qəlb ləvğ sözlərə deyil, hikmətli və dəyərli kəlamlara açıq olmalıdır. Şairin yanaşmasında ləvğ həyatın mənasız aspektlərini simvolizə edir və onlardan uzaq durmağı tövsiyə edir.

Ləvğın Fəlsəfi Mahiyyəti

Fəlsəfi baxımdan “ləğv” anlayışı insan həyatının mahiyyəti və məqsədi ilə sıx bağlıdır. Fəlsəfə tarixində stoiklərdən tutmuş sufilərə qədər bir çox cərəyanlar insanın mənasız məşğuliyyətlərdən uzaq durmasının zəruriliyini vurğulamışlar. Ləvğ burada yalnız bir dil aktı deyil, həm də zehni və mənəvi passivlik, boşluq, diqqətsizlik anlamı daşıyır.

Bəzən fəlsəfi düşüncədə “ləvğ” sözünü zamana və ömrə qarşı edilən hörmətsizlik kimi də şərh edirlər. Yəni insanın dəyərli həyatını mənasız şeylərə sərf etməsi ciddi fəlsəfi və etik problemdir.

Ləvğın Psixoloji Təsiri

Psixoloji baxımdan da “ləvğ” fəaliyyəti və ya danışığı insanın daxili rahatlığını pozan, diqqətini dağıdan və zamanını hədər aparan faktor kimi qiymətləndirilir. Ləvğ söhbətlər və ləvğ münasibətlər bir çox hallarda insanlarda stress, təzyiq və emosional yorğunluq yaradır.

Məsələn, sosial şəbəkələrdə yayılan ləvğ kontent – məqsədsiz videolar, mənasız xəbərlər, ucuz sensasiyalar və s. – bir növ ləvğ mədəniyyətinin müasir formasına çevrilib və bu da informasiya tullantısına səbəb olur. Bu isə həm fərdin, həm də cəmiyyətin intellektual inkişafına maneə yaradır.

Müasir Dildə Ləğvın Yeri

Bugünkü Azərbaycan dilində “ləvğ” sözü rəsmi və ədəbi dildə işlədilsə də, danışıq dilində geniş yayılmayıb. Əvəzində “boş danışmaq”, “puç söz”, “mənasız fikir”, “gərəksiz söhbət” kimi ifadələr daha çox istifadə olunur. Amma klassik və dini terminologiyada “ləvğ” öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır.

Jurnalistikada, ədəbi tənqiddə və akademik yazılarda bu söz əsasən mənfi mənada işlədilir. Məsələn, bir televiziya verilişinin faydasız və mənasız kontent verdiyini bildirərkən belə deyilir: “Veriliş yalnız ləvğdan ibarətdir.”

Ləğv Davranışların Sosial Zərərləri

Cəmiyyətdə ləvğ davranışlar – qeybət, dedi-qodu, boş-boş sözlər, yersiz zarafatlar və başqasının arxasınca danışmaq – mənəvi dəyərlərin aşınmasına səbəb olur. Bu tip davranışlar ailədə, iş mühitində, dostluq münasibətlərində etimadsızlıq yaradır və münasibətləri pozur.

Tədqiqatlar göstərir ki, bir insanın gündəlik ünsiyyətinin 25-30%-i məhz faydasız və məqsədsiz sözlərdən ibarət olur. Bu isə həm şəxsi münasibətlərə, həm də cəmiyyətin psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərir.

Ləvğdan Qurtulmaq Üsulları

İnsan həyatında mənasız və ləvğ davranışlardan uzaq durmaq üçün bir sıra fərdi və ictimai üsullar mövcuddur:

• Daxili tərbiyə və təfəkkür: Özünü tənqid etmə, şüurlu danışmaq və dinləmək mədəniyyəti formalaşdırmaq.
• Sosial mühitin dəyişməsi: Mənasız söhbətlərə yol verən mühitlərdən uzaq durmaq.
• Dini və etik dəyərlərin möhkəmləndirilməsi: Din və əxlaq təlimləri vasitəsilə ləvğın zərərlərini anlamaq və təqva sahibi olmaq.
• Kitab oxuma vərdişləri: İntellektual səviyyəni artırmaqla faydasız informasiya axınından qorunmaq.
• Meditasiya və təmkinlilik: Daxili sakitliyi qorumaq üçün nəfəs texnikaları və zehni təmkin üzərində işləmək.

Ləvğın Ədəbiyyat, Din və Cəmiyyət Araşdırmalarında Rolu

“Ləğv” anlayışı ədəbiyyatşünaslıqda, dinşünaslıqda və sosiologiyada analitik kateqoriya kimi işlənə bilər. Ədəbiyyatda əsərlərin mövzu və süjet xətti dəyərləndirilərkən onların “ləvğdan uzaq olub-olmaması” tənqid obyektinə çevrilir. Dinşünaslıqda isə bu anlayış insanın mənəvi dərəcəsini göstərən göstərici kimi qiymətləndirilir. Sosiologiyada isə cəmiyyətin dəyərlər sisteminə uyğun olaraq “ləvğ mədəniyyəti” anlayışı geniş şəkildə tədqiq olunur.

Ləvğ sözü təkcə boş söz və mənasız danışıq anlamı daşımır. O, bir dəyər ölçüsü, bir həyat tərzi və mənəvi yönümlü baxış bucağıdır. İstər dini, istər fəlsəfi, istərsə də ədəbi konteksdə “ləvğ” insanın daxili tərbiyəsini və əxlaqını müəyyən edən mühüm göstəricidir. İnsan həyatının keyfiyyəti onun nə qədər ləvğdan uzaq durmağı ilə ölçülür. Hər bir cəmiyyətin inkişafı da mənasızlıqdan uzaq, faydalı və məqsədyönlü fəaliyyətlərlə müəyyən olunur.

Ən Çox Verilən Suallar